भारत एक है..!! ( जम्मू आणि काश्मीर अभ्यास दौरा ) भाग - २

इतिहास :-         

          मला कोणत्याही देशप्रश्नाची हि अपरिहार्यता वाटते कि त्याच्या इतिहासात शिरावाच लागतं. जो वाद काश्मीर मध्ये आणि पाकिस्तानातही सुरु असतो कि इतिहास कुठून सुरु होतो? काश्मीर मधले फुटीरतावादी गट, पाकिस्तानवादी गट काश्मीरचा इतिहास इसवीसनाच्या ८ व्या शतकापासून मानतात. म्हणजे इस्लामच आक्रमण. ज्यांना फक्त विषच पसरवायचं असत ते ८ व्या शतकाच्या आधीचा इतिहास मान्य करत नाहीत. जो इतिहास गौतम बुद्धाचा आहे, सिंधू संस्कृतीचा आहे, तक्षशीला आणि नालंदा चा आहे. या सर्वांचा वारसा भारत अभिमानाने सांगतो, पाकिस्तान सांगत नाही. भौगोलिकदृष्ट्या नालंदा आणि तक्षशीला आताच्या पाकिस्तानमध्ये असले, पूर्ण सिंधु संस्कृती पाकिस्तानात असेल तरी त्याचा वारसा भारत सांगतो, पाकिस्तान वारसा सांगतो तो फक्त बिन कासीम, घोरी, तुघलक यांचा. काश्मीर मधले सुद्धा पाकिस्तानधार्जिणे जे गट आहेत ते हीच भाषा बोलतात. या मध्ये एक आश्चर्यकारक अपवाद सांगावाच लागेल तो म्हणजे Jammu Kashmir Liberation Front (JKLF) चा आताचा नेता 'यासीन मलिक' ला मात्र हे मान्य नाही. तो आझाद काश्मीर ची मागणी करतो पण काश्मीर चा ५००० वर्षाचा इतिहास मान्य करतो. यासीन मलिक हे मान्य करतो कि चार वेळा वेगळ्या वेगळ्या धर्माचं प्रभुत्व होतं. 

          काश्मीर हा शब्द 'कश्यप' आणि 'मिहीर' या दोन वैदिक ऋषींच्या नावाच्या अपभ्रंशातून आलेला आहे, असं सांगितला जातं. म्हणजे कधीतरी पूर्वी वैदिक संस्कृती काश्मीर मध्ये प्रचलित होत. वैदिक संस्कृतीतून निर्माण झालेल्या कर्मकांडाला आणि जातीव्यवस्थेला उत्तर म्हणून निघालेल्या गौतम बुद्धाचाही प्रभाव जम्मू काश्मीर वर दिसतो. अगदी अलीकडे काही कॅथॉलिक अभ्यासकांनी मांडलाय कि ख्रिश्चन धर्माची स्थापन करण्यापूर्वी जिझस भारतात येऊ राहिला होता आणि योग साधनेचा आणि बौद्ध विचारच त्यांनी अभ्यास केला. श्रीनगरजवळ बौद्ध आश्रम होता तिथे राहून जिझस ने हा सर्व अभ्यास केला मग तो पुन्हा मध्यपूर्वेत गेलं आणि मग त्यांनी ख्रिश्चन धर्माची स्थापना केली. मुद्द्याची गोष्ट अशी कि काश्मीरवरचा बौद्ध धर्मचा प्रभाव. पण आठव्या शतकामध्ये विज्ञाननिष्ठ अद्वैत वेदांताचा विचार घेऊन संपूर्ण भारत विचारांनी जिंकत आद्य शंकराचार्य काश्मीर पर्यंत पोचले. त्या श्रीनगर मध्ये शंकराचार्यांनी काही काळ साधना केली. त्याचं खूप सुंदर मंदिर श्रीनगर मध्ये आहे. काही फुटीरतावादी लोकांचा प्रयत्न सुरु आहे कि त्या जागेचा नाव बदलून 'तख्ते- सुलेमान' करायचं. पण म्हणजे हिंदू धर्माचं विचार काश्मीर मध्ये पुनः पोचला. त्यानंतर आला इस्लाम. पण जे जगात कुठेही घडलं नाही ते काश्मीर मध्ये घडलं. इथे तो इस्लाम चा विचार वेदांत आणि बौद्ध विचारातून काश्मीर मध्ये पसरला. त्यामुळे मुलतत्ववादाची लागण त्या इस्लाम ला नाही. काश्मीर मधला इस्लाम हा सुफी विचार सांगतो. तो सुफी विचार वेदांताशी सुसंगत आहे. तो सहिष्णू आहे. इस्लाम आणि सहिष्णू एका वेळी म्हणणं खर तर विरोधाभास आहे. पण काश्मीर मध्ये खरच इस्लाम सहिष्णू आहे. तात्पर्य काय कि ह्या प्रदेशावर कोणत्याच धर्माचा राक्षसी आक्रमण झालं नाही. इस्लामच्या नावावर जे अत्याचार जगात सर्वत्र झाले ते काश्मीर मध्ये पाहायला मिळत नाहीत. आता आधुनिक काळात काही शक्ती मुलतत्वावाद पेरण्याचा प्रयत्न करतात. पण काश्मीर चा तो वारसा नाही. याचा परिणाम असा झाला आहे कि काश्मिरी माणूस खूप प्रेमळ, नम्र, दयाळू आहे. तो चार शांततामय धार्मिक आक्रमणाचा परिणाम आहे. सगळीकडेच पेटीत एक सडका आंबा असतो, तसा तो काश्मीर मध्ये पण आहे. तो काश्मीर ला नासवतो आहे. 

शंकराचार्य मंदिर श्रीनगर

          मुघल राजे सुट्टीला काश्मीर मध्ये जात असत हे आपल्याला माहिती असेल म्हणजे काश्मीर हा पण मुघल साम्राज्याचा भाग होता. नंतर तो शिखांकडे गेलं. १८४९ च्या दरम्यान त्यावेळच्या आशियातला सर्वात बलाढ्य राजा महाराज रणजितसिंग. महाराजा रणजितसिंग आणि ब्रिटीश यांच्यात सतलज चा करार झालं होता. सतलज नदी हि सीमा. सतलजच्या दक्षिणेला रणजितसिंहानी यायचा नाही, सतलजच्या पूर्वेला ब्रिटीशानी जायचं नाही. महाराज रणजितसिंग यांचा मृत्यू १८४९. त्यानंतर जम्मू काश्मीर हा भाग डोग्र समाजाचा राजा, राजा गुलाबसिंग यांनी ब्रिटिशांच्याकडून ७० लाख रुपायाल विकत घेतला. तिथपासून पुढे डोग्र राजे जम्मू काश्मीर वर राज्य करत होते. काश्मीर वरच्या शिखांच्या आणि डोग्रा राजांच्या राजवटीला काश्मीर मधले स्थानिक, आणि मुख्यतः मुस्लीम इतिहासकार Aline Rule असं संबोधतात. जणू ब्रिटीश बाहेरून कुठून तरी आले आणि इथे राज्य केलं, त्याप्रमाणे शीख आणि डोग्रा बाहेरून आले आणि इथे राज्य केलं. भारताच्या स्वातंत्र चळवळीच्या काळात म्हणजे १९२७ साली महाराज हरिसिंग सत्तेवर आला तो स्वातंत्र्य मिळेपर्यंत. भारताच्या स्वातंत्र्य चळवळीत काश्मीर चा काही वाटा नाही असं म्हणव लागेल, कारण सरते शेवटी ते होता संस्थान. काश्मीर भारतातील इतर संस्थानापेक्षा वेगळ होता. कारण पूर्ण भारतातील हे एकमेव संस्थान होतं कि जिथे बहुसंख्य लोकसंख्या धर्मानी मुस्लीम होती, आणि राजा 'हिंदू' होता. हा हिंदू राजा संस्थानामधली सर्व महत्वाची पद देताना पक्षपात करत होता. तो बहुसंख्य पडे हिंदुनच देत असे. १९२९-३० मध्ये अलिगढ विद्यापीठातून M. Sc. पर्यंत शिक्षण झालेला एक मुलगा शिक्षण पूर्ण करून पुन्हा काश्मीर मध्येच गेलं. तिथे गेल्यावर त्या मुलाच्या लक्षात आलं कि राजा हिंदू मुसलमानांमध्ये भेद करतो आहे. आपलं उच्च शिक्षण झालेलं असूनही जर आपल्याला काम मिळताना त्रास होत असेल तर अशिक्षित लोकांना काय हाल सोसावे लागतं असतील. म्हणून त्या मुलाने मुख्यतः मुसलमानाच्या न्याय्य हक्कांसाठी एक चळवळ उभी केली. त्या मुलगा म्हणजे 'शेर-ऐ-काश्मीर' (काश्मीरचा वाघ) शेख अब्दुल्ला. या चळवळीचे दोन मुख्य हेतू होते. पहिला मुसलमानाच्या न्याय्य हक्कासाठी हिंदू राज्य उलथवून टाकणे आणि दुसर आणि माझ्या मते सर्वात महत्वाचं  स्वतंत्र काश्मीर राज्य स्थापन करणे. या चळवळीला संघटनेचा पाया मिळावा, ताकद मिळावी म्हणून शेख अब्दुल्लांनी 'मुस्लीम कॉन्फरन्स' (मुस्लीम कॉन्फरन्सचच नंतर भारतीय नेत्यांच्या आग्रहामुळे नॅशनल कॉन्फरन्स करण्यात आलं.)
          ३१ सालातल्या जुलै महिन्यात हे मुस्लीम कॉन्फरन्स चे लोकं श्रीनगर मधल्या सुप्रसिद्ध लाल चौकात आंदोलन करत असताना राजाच्या पोलिसांनी निशस्र लोकांवर गोळीबार केला. हा गोळीबार आणि जालियानवाला बागेत झालेला गोळीबार सारखाच होता असं काही लोकांच म्हणणं आहे. १३ जुलै १९३१ साली लाल चौकात झालेल्या या गोळीबाराने आंदोलन आणखी तीव्र झालं. भारतात ज्या प्रमाणे 'भारत छोडे' सुरु होती त्याच प्रमाणे काश्मीर मध्ये 'काश्मीर छोडो' सुरु होती. काश्मीर च्या स्वातंत्र्यासाठी आणि कदाचित गांधीजिंप्रमाणे त्याचा एकमेवाद्वितीय नेता होता शेख अब्दुल्ला. कदाचित आझाद काश्मीर चा राष्ट्रपिता.            

     

भारत एक है..!! ( जम्मू आणि काश्मीर अभ्यास दौरा ) भाग - १

          सगळ्या भारतामध्ये सर्व रस्त्यांच्या बाजूला आपल्याला काही गंभीर( विनोदी ) पाट्या वाचायला मिळतात. 'नजर हटी, दुर्घटना घटी' किंवा 'दुर्घटना से दर भली' वगैरे. अश्या पाट्यांच्या रागेतच मला काश्मीर मध्ये एक वाचायला मिळाली. शाँकिंग होती. मिडिया मधून येणारी बातम्या आणि जे वाचत होतो काश्मीर बद्दल त्याच्यामुळे त्या पाटीच काश्मीरमधलं अस्तित्व जरा धक्कादायक होत. ती पाटी होती 'काश्मीर से कन्याकुमारी तक भारत एक है|' माझा राष्ट्रवादी मान जाणीवपूर्वक अभ्यास करायला लागल्यापासून हेच म्हणतं आहे. पण तो कश्यामुळे एक आहे हे तिथे जाऊन पाहण्यासाठी आम्ही गेलो. १० दिवस काश्मीर 'काश्मिरींच्या' नजरेतून पाहण्यासाठी गेलो. हा नुसता दौरा नव्हता, तो खरोखरीच अभ्यास दौरा होता. आम्ही जाणीवपूर्वक कोणतेही पिकनिक स्पॉट पहिले नाहीत. गुलमर्ग नाही, सोनमर्ग नाही.पण ते न पाहता हि आम्ही नंदनवन मात्र पहिल. मला वाट सौंदर्य शोधणारी दृष्टी हवी, आणि आम्हा सातही जणांमध्ये ती होती. १० दिवसांचा अनुभव समृद्ध करणारा तर होताच पण जास्त डोळे उघडणारा होता.काश्मीर च्या बाहेरून काश्मीर चा सौंदर्य आपण पाहतो ते फार वरवरच आहे. तो बर्फ, काश्मिरी माणसाचं सौंदर्य, तिथली पश्मीना, 'ये हसी वादिया' आणि म्हणून मधु आणि अरविंद स्वामी इतकाच आपल्याला दिसत किंवा आपण तेवढच पाहतो पण त्या सर्वांच्या मागे किती प्रचंड रक्तपात आहे, बलात्कार आहेत, आक्रोश आणि किंकाळ्या आहेत ते आपल्याला दिसत नाही. किंवा दाखवणारे आपल्याला दाखवत नाहीत. कधीतरी आपल्या देशाचं हा अविभाज्य भाग आपल्या डोळ्यांनी पहिला पाहिजे. प्रेमळ काश्मिरी लोकांबरोबर मैत्रीचे संबंध निर्माण केले पाहिजेत. आपण जेव्हा ११ दिवस १० रात्री टाईप जम्मू काश्मीर पाहतो तेव्हा गुलमर्ग आणि सोनमर्ग चा सौंदर्य कोणत्या आधारावर उभं आहे ते लक्षात येत नाही. आम्हाला असा सांगण्यात आलं होता कि काश्मीर पाहताना कोणतेही पूर्वग्रह मनात ठेवू नका, आणि ते अगदी योग्य आहे. अभ्यास करताना मोकळ्या मनानी करायचा आणि मग चिकित्सा!!
          जम्मू काश्मीर आणि लदाक राज्याचे अगदी नैसर्गिक ३ विभाग पडतात. जम्मू जो मुख्यतः हिंदू बहुल आहे. काराकोरम रेन्जे, जवाहर बोगदा, आणि पटनी टॉप ओलांडून गेलं कि सुरु होते श्रीनगर व्हॅली जी मुख्यतः मुस्लीम बहुल आहे. आणि शेवटी लदाक हा बौद्ध धर्मीय प्रदेश आहे. हा परिणाम state autonomy commission चा नसून अगदी नैसर्गिक आहे. state autonomy commission याच्या पुढे जाऊन या तीन भागांचे अजून तीन उपविभाग करू पाहत आहेत जे सरळ सरळ धार्मिक आधारावर आहे*. त्याच्या शिफारसी National Conference ने जम्मू काश्मीर च्या विधानसभेत मंजूर केला आणि केंद्र सरकारकडे पाठवला. केंद्रात कोणाचाही सरकार असो त्यांनी ह्या धार्मिक आधारावर विभाग पडण्याच्या शिफारशींना कधीही मजुरी दिलेली नाही.
*( state autonomy commission च्या शिफारशी http://www.frontline.in/static/html/fl1714/17140120.htm या साईट वर मिळतील )मला वाटलेली सर्वात आश्चर्याची गोष्ट म्हणजे या तीनही प्रांतांना जोडणारा एकच रस्ता आहे. तो रस्ता म्हणजे दिल्ली ते श्रीनगर National highway No. 1. हा रस्ता आपण १९४८ साली बांधलं त्याच्या पूर्वी श्रीनगरला जायला रस्ता पाकिस्तानातून होता. फाळणी झाल्यावर भारतातून श्रीनगरला जायला रस्ता नव्हता.  म्हणजे ६० वर्षात आपण काश्मीर मध्ये जायला एकच रस्ता बंधू शकलो आणि तो सुद्धा रोज वापरता येत नाही. जवाहर बोगदा जो आहे त्यामधून एका वेळेला एकच गाडी जाऊ शकते. म्हणून एक दिवसाआड रस्ता बंद असतो. सोमवारी फक्त जायचं मंगळवारी फक्त यायचं!!

हिवाळ्यात अशी परिस्थिती असते. अंदाजे पुढच्या वर्षभरात दुसऱ्या बोगद्याच काम पूर्ण होऊन तो वापरात येईल.
क्षेत्रफळाच्या दृष्टीने सर्वात मोठा प्रांत लेह हा आहे. खर म्हणजे त्यापेक्षा मोठा प्रांत आपल्या नेत्यांच्या नादानपणामुळे किंवा United Nations च्या अकार्यक्षमतेमुळे पाकिस्तानच्या ताब्यात आहे. त्याला आपण पाकव्याप्त काश्मीर म्हणतो ते हुंजा स्कार्डू आणि गीलगीट असे तीन जिल्हे आहेत जे पाकव्याप्त आहेत. त्यांना आपण पाकव्याप्त म्हणतो. आणि जम्मू श्रीनगर आणि लेह यांना पाकिस्तान भारत्व्याप्त काश्मीर म्हणतो. हे फक्त पाकिस्तान म्हणते असं नाही तर भारताव्याप्त काश्मीर मधील सुद्धा एक गट आहे जो म्हणतो कि ज्याप्रमाणे पाकिस्तानचं सैन्य ( पाकिस्तान त्याना घुसखोर म्हणत असलं तरी ) गीलागीट, स्कार्डू, हुंजा, ब्ल्तीस्तान, मुझफ्फराबाद या भागात आहे त्याच प्रमाणे जम्मू, श्रीनगर या भागात भारतच सैन्य आहे. अन्याय जो होतोय तो शेवटी काश्मिरी जनतेवरच होतोय ना! त्यामुळे काश्मीर प्रश्नाची जबाबदारी जितकी पाकिस्तानवर आहे तितकीच भारतावर सुद्धा आहे. who drew first blood च्या नादात आम्ही मारतो आहोत अशी भूमिका काश्मीर मधल्या एका गटाची आहे. सर्वांची नाही. त्याचं म्हणणं सर्वस्वी अमान्य करता येणार नाही करण असं म्हणणार्यांच्या संख्या दाखल घ्यावी अशी आहे. चिकित्सा जरूर करता येईल, आणि करावीच लागेल.
(क्रमशः...)