आयुष्य खरच सुंदर असतं का?

'आयुष्य सुंदर हाये त्याला अजून सुंदर बनवायचं आपुन' असं नाना म्हणतो तोपर्यंत ठीक आहे हो! असं आयुष्य सुंदर असत नाही. एखादाच प्रसंग आनंदाचा, समाधानाचा असतो, त्या एका प्रसंगाच्या भांडवलावर आपण जगत असतो. 

मी एका अत्यंत महत्त्वाच्या कामानिमित्त बाहेर पडलो होतो. एका ठराविक वेळेला माझा मित्र मला भेटणार होता. तो actually येणार होता साडे अकराला; माझं काम अकरा वाजताच पूर्ण झालं. ते झाल्यावर मी त्याला 'माझं काम झालं आहे' हे सांगण्यासाठी फोन करायचा म्हणून खिशातून फोन काढला, तोच समोरून एक मुलगा चालत आला. गोरापान, घारे डोळे. डोळे जड असा तो डुलत डुलत येत होता. माझ्या कानाला फोन होता, पण अजून बोलणं सुरू झालं नव्हतं. तो म्हणाला, "थोडी मदत हवी होती," म्हंटलं बोला की, "काय हवंय?" तर म्हणाला, "तीन दिवस काही खाल्लं नाहीये, नुसती दारू पितोय पण आता भूक लागलीये खूप. आग लागलीये पोटात, कहीतरी खायला देऊ शकाल का?" समोरच एक टपरी होती, मी म्हणालो, "त्या समोरच्या टपरीवरून घ्या हवं ते खायला. मी देतो पैसे". तो टपरीवर गेला. माझा तेवढ्यात फोन लागला, आणि मी मित्राला सांगितलं की माझं काम झालंय, तु थेट इकडेच ये, भेटू आपण. फोन सुरू होता तोपर्यंत तो टपरीवरून तसाच माघारी आला, हातात काहीच नव्हतं. पण माझा फोन सुरु होता, तो पुरा होईपर्यंत तो थांबला. मला त्याला सांगावं लागलं नाही, की फोन सुरु आहे, जरा थांबा म्हणून.

फोन झाल्यावर तो म्हणाला, "अहो इथे फार महाग आहे, चाळीस रुपये वडापाव म्हणतोय. एक प्लेट पोहे १०-१२ मध्ये मिळतील. तेवढ्यावर माझं दिवसभराच भागेल. चाळीस रुपयाचा वडापाव खाण्यापेक्षा ते बरं!" मी त्याचा हातावर दहा रुपये ठेवले, आणि म्हणालो, "मला आता अजिबातच वेळ नाही. एका ठिकाणी अर्जंट जायचं आहे नाहीतर मी तुम्हाला घेऊन गेलो असतो." तो चमकला, तोपर्यंत मित्राचा पुन्हा फोन आला फोनवर त्याने यायला वेळ लागेल असं सांगितलं. ते कदाचित त्या भिकाऱ्याने ऐकलं किंवा त्याला कळलं. तो म्हणाला की, "तुम्हाला थोडा वेळ आहे का? मला पाच मिनिटं बोलायचंय फक्त" मी हो म्हणालो, बोला! त्यावर तो म्हणाला -

(दारूचा बेक्कार वास त्याच्या तोंडाला येत होताच, याची जाणीव त्याला सुद्धा असावी, तो माझ्यापासून लांब उभा राहिला.) माझे कपडे, माझा एकूण अवतार, तोंडाला येणारा दारूचा वास आणि तुमच्याकडे मागितलेले पैसे यावरून तुमचा 'मी भिकारी आहे' असा गैरसमज समाज होईल. पण मी भिकारी नाही." माझ्या चेहऱ्यावरचे आश्चर्याचे भाव त्याच्या लक्षात आले, आणि माझी प्रतिक्रिया काय असेल हे जाणून तो म्हणाला, “मी भिकारी नाही, मी एका उच्च मध्यमवर्गीय घरातला संस्कारी आणि ब्राह्मण मुलगा आहे.” हे सांगताना त्याने त्याच्या मळलेल्या टी-शर्टच्या कॉलरच्या आत हात घालून मला त्याचं जानवं बाहेर काढून दाखवलं. “माझं नाव ************ आहे. तुम्ही माझ्याबद्दल इंटरनेटवर सर्च करू शकता. माझं व्हीआयटी कॉलेज मधून २००० साली कॉम्प्यूटर इंजिनीअरींग झालेलं आहे. कँपस मधून प्लेसमेंट होऊन मला २००० साली रिलायंस इन्फोकॉम मध्ये वीस हजार रुपयाचा जॉब मिळाला होता.” 

तो हुशार होता. माझ्या चेहेऱ्यावरचे बदलेले भाव तो लक्षात घेऊन आपल्या प्रतिक्रिया बदलत किंवा लांबवत होता. “हो, २००० साली मला वीस हजार रुपयांचा जॉब मिळाला होता. शाळाकॉलेजमधले ब्लू आईड बॉइज आणि गर्ल्स असतात ना त्यापैकी एक होतो मी. अभ्यासात हुशार होतोच, आपण माझं ड्रॉइंग उत्तम होतं. आणि एकूणच मी स्टार होतो कॉलेजचा. जॉब जो मिळाला तो मुंबईला होता. आई वडील पुण्यात होते आणि मी मुंबईला. actually मुंबईमध्ये नव्हतो मी. त्यावेळी नवी मुंबई हे शहर डेव्हलप करत होते, प्लानिंग करून. नवी मुंबई ही नव्या दिल्ली सारखी planned सिटी आहे. त्या नव्या मुंबईमध्ये एक्सप्रेस हाईवेवरून खिंड ओलांडून डी.वाय. पाटील क्रिकेट स्टेडीयमच्या थोडं पुढे आलो की ऑफिसने आम्हाला ३ जणांना फ्लॅट घेऊन दिला होता.” मी प्रत्येक शब्दला फक्त आश्चर्य व्यक्त करत होतो. त्या एक एक गोष्टी ऐकून माझ्या तोंडून शब्दसुद्धा फुटायचे बंद झाले. पुढे तो म्हणाला, “जशी जशी सिटी डेव्हलप होत गेली, तशी तशी ‘बार्स’ची संख्या वाढायला लागली. कॉलेजपासूनच मला सेक्स आणि दारू याचं जबरदस्त आकर्षण होतंच.” इतकं बोलून अचानक त्याने सूर बदलला आणि म्हणाला, “तुझी पाच मिनिटं संपली असतील तर सांग, मी माझी बडबड थांबवतो. काय आहे एका दारुड्याच इतकं कोण ऐकून घेईल? तु ऐकतोयस म्हणून तुला त्रास देणं बरोबर नाही.'' मी म्हणालो, “नाही नाही आहे वेळ तुम्ही बोला” मी तोच विचार केला की, खरं आहे. या दारुड्याच कोण इतकं ऐकून घेईल. पण तोच फरक आहे. माझी ऐकून घ्यायची तयारी आहे.'' हा विचार माझ्या मनातून पुरा होतोय तोवर तो म्हणाला, “आयुष्यात खूप मोठा होशील, कारण तुझी ऐकून घ्यायची तयारी आहे!” 

त्याच्या दर शब्दागणिक माझं आश्चर्य फक्त वाढत होतं. मी केवळ अवाक् होऊन ऐकत होतो. “तर ... मला सेक्स आणि दारूचं आकर्षण होतंच कायम. इतकं की मी घरातल्या स्त्रीकडे सुद्धा त्या नजरेनी बघत असे. पण याचा तिला कधी त्रास झाला नाही, मला कधी पश्चाताप झाला नाही.” पुन्हा अचानक सूर बदलून, “येडझवे साले, फेमिनिझम ही बोंबलून सांगायची गोष्ट आहे का, पुरुषाने ती आचरणात आणायची गोष्ट आहे.” शिवाजीराव भोसले यांच्या एका भाषणात ते सांगतात की, असे काही वक्ते असतात ज्यांच्या मागे मनाने धावणं सुद्धा आपल्याला कठीण होतं. रस्त्यात भेटलेल्या एक बेवड्याने सहज एक सूत्र सांगितलं. ज्याच्यावर हजारो ग्रंथ लिहिले तरी पुरेल इतकं मूलभूत ते सूत्र होतं. पण हा विचार करेपर्यंत पुढचा धक्का बसत होता. 

पण आपला तोल सुटला बोलताना हे त्याच्या पुन्हा लक्षात आलं, तो सॉरी म्हणाला. ''तुमच्या सारख्या सज्जन माणसासमोर माझा तोल सुटायला नको होता,'' असं म्हणून त्यानी स्वतःला मारूनही घेतलं. मी त्याला आवरलं. “मी कॉलेजच्या काळात या प्रकारची खूप मजा केली. ‘पैसा’ हा प्रश्न कधीच नव्हता. तो पुढे मी खूप मिळवला सुद्धा आणि कॉलेजला होतो तेव्हा खूप मिळतही होता. पण तुर्भेच्या जवळ फ्लॅट मिळाल्यानंतर ते आयुष्य बदलून गेलं. खूप ‘बार’ जवळ होते, आणि खूप होते. ऑफिसच्या गाडीने आम्हाला घरी सोडलं की आम्ही बार मध्ये जायचो. सर्व प्रकारची मजा करायचो. पुण्यात होतो तेव्हा ‘पुलं होते तोपर्यंत म्हणजे २००० सालापर्यंत मी रोज पुलंना भेटायला जात असे. लोकमान्य नगर मध्ये पंडितजी राहायचे, त्यांच्या पाया पडायला मी जात असे. पंडितजी मला नावाने ओळखायचे.”

त्यावेळी ही नावं त्याच्या तोंडून ऐकूनही मला धक्केच बसत होते. एक दारुडा भीमसेन जोशींना भेटायला जातो, पुलंना भेटायला जातो ते ही नियमितपणे, आणि आम्हाला एकदाही त्यांचं दर्शन होऊ नये? मला 'नशीब' या गोष्टीचं क्षणभर आश्चर्य वाटून गेलं.

तो पुढे म्हणाला, “मेटॅलिका, नावाच्या वेस्टर्न म्युझिक बँडची कॉंसर्ट होती बेंगलोरला, त्याला साडे सात हजार रुपयाचं तिकीट काढून मी बंगलोरला गेलो होतो. २००३ साली अमेरिकेत टेक्सासमध्ये जॉब मिळाला. तीन वर्ष अमेरिकेत मी जनरल मॅनेजर होतो, एका सॉफ्टवेअर कंपनीत! २००६ मध्ये मी पुन्हा भारतात आलो, पुढे माझं लग्न झालं. २००७ मध्ये जॉब सोडला मी. त्यानंतर मी आणि बायकोने मिळून कन्सल्टंसी कंपनी सुरु केली. (ही कंपनी मी नंतर शोधली होती. पन्नास पन्नास टक्के शेअर असलेली ती कंपनी होती) पैसा खूप कमावला रे, पण पैसा म्हणजे काय यश आहे का? नाही ना. मला माझा मार्गच कधी सापडला नाही. मी कायम चुकत गेलो. दारू तर कायम पीत होतो. पैसा का कमावतो आहे हे कधी कळलच नाही त्यामुळे शक्य असेल त्या मार्गानी तो उडवत राहिलो. मेटॅलिकाच्या कॉंसर्टमध्ये पहिल्यांदा गांजा ओढला. लहानपणापासून माझी रामावर श्रद्धा, कृष्ण मला कधी आवडला नाही. तो राजकारणी होता, ते मला आवडतं नाही. पण मला राम आवडतो. माझी विठ्ठलावर श्रद्धा. त्या ढे-यांनी विठ्ठलावर टीका नव्हती करायला पाहिजे रे.. लाख्खो लोकं श्रद्धा ठेवून असतात त्यांच्या भावनांशी का खेळावं अभ्यासकांनी. तुम्ही अभ्यास करा, तुमच्यापाशी ठेवा!!” 

आता मात्र मला बधीर वाटायला लागलं. साला १० मिनिटापूर्वी भेटलेला एक बेवडा मला रा.चि. ढेरे यांचे संदर्भ देतोय .. मी केवळ अवाक् आणि अवाक् होतो! “पण अम्, तुझं नाव काय?” मी हिप्नोटाईझ झाल्यासारखं नाव सांगून टाकलं. “मुकुल”, “हम, मुकुल मला माझा मार्गच कधी सापडला नाही रे. हे आयुष्य आपण का जगतो? कशासाठी जगतो, काय मिळवायचं असतं म्हणून जगतो? या सध्या प्रश्नांची उत्तरं पाहिजे आहेत रे, ती कधीच मिळाली नाहीत. अजूनही मिळाली नाहीत. आता रस्त्यावर आलो” त्याच्या डोळ्यात हे सांगताना पाणी आलं होतं. तो म्हणाला तुला सांगतो मुकुल, “जो माणूस शून्यातून विश्व उभं करतो त्याचं कौतुक करायचं नसतं. कारण He had nothing to lose. ज्या माणसाने यशाची सगळी शिखरं पहिली आहेत, तो माणूस शून्यापर्यंत येतो पुन्हा तिथून त्याला उभं राहणं अवघड असतं रे .. माणूस म्हणून आपला हा दोष आहे की आपल्याला इगो असतो खूप मोठा. जोई गंथरला सांगतो बघ फ्रेंड्समध्ये ‘I was Dr. Dreak Remorey on Days of our lives’ तिथून वेटरचं काम करणं म्हणजे खाली येणं. actually हा प्रवास उलटा झाला पाहिजे.”

“या प्रश्नांच्या शोधात मी सगळं गमावलं. सगळं! पैसा, मित्र, सन्मान, विश्वास, बायको, दोन लहान मुली, आई वडील सगळं! आता रस्त्यावर फिरतोय, तीन दिवस काही खाल्लं नाही. घरी गेलो की भांडणं होतात, आई रडते. (त्याने त्याचं आधार कार्ड मला दाखवलं होतं. त्याच्यावर पुण्यातला धायरीमधला पत्ता होता. तो फोटो माझ्याकडे कुठेतरी अजून असेल.) आता सत्तर वर्षाची म्हातारी आई रडली तर कोणत्या मुलाला बरं वाटेल रे, मग पुन्हा निराशा येते आणि उत्तर दारू!! आता त्या निराशेचा सुद्धा कंटाळा आला. माझा पुनर्जन्मावर विश्वास आहे. या आयुष्यात आता काही उरलं नाही. किंबहुना माझीच जगायची इच्छा उरली नाही. पुन्हा जन्म घेईन आणि सगळ्या प्रश्नांची उत्तरं शोधीन.” मी आवरलं त्याला, म्हणालो, “अरे मगाशी रामावर श्रद्धा आहे असं म्हणालास ना. मग वाल्याचा वाल्मिकी झाला होताच की, धीर सोडून कसं चालेल? अजून किती आयुष्य पडलंय समोर.” त्याच्या डोळ्यात आणि माझ्या काळजाचं पाणी पाणी होतं होतं.

भेटायला येणारा मित्र फोन करून हैराण झाला होता. शेवटी न राहवून मी त्याला सांगितलं, आता मी जातो, खूप उशीर झाला, पुन्हा भेटू आपण पुन्हा कधी चहाला! पुन्हा पाकीट काढलं माझं शंभरची नोट काढली, त्याच्या हातावर ठेवली आणि म्हणालो, “याचं काहीतरी खा, दारू कमी प्या!” त्या माणसाने आधीची दहाची नोट मला परत केली. आणि म्हणाला, “हे सुद्धा शंभर रुपये तुम्हाला परत करीन मी” मला तुमचा मोबाईल नंबर लिहून द्या. मी कागदाच्या चिटोऱ्यावर माझा मोबाईल नंबर लिहून दिला. पुन्हा भेटू म्हणालो, आणि गाडीला किक मारली. गाडीवरून जाताना रस्त्याच्या कडेला त्याला दिसणार नाही अशा आडोश्याला थांबून पाहिलं मागे वळून तर तो रस्त्यात खाली बसून रडत होता! माझ्याच्यानी राहवलं नाही. मी निघून गेलो.

दुसऱ्या दिवशी संध्याकाळी एका अननोन नंबरवरून मला फोन आला. त्यावेळी मी होतो गुडलकला. सात वाजले असतील संध्याकाळचे. फोनमधून आवाज आला, “एक मिनिट होल्ड करा” पलीकडून त्याचाच आवाज आला. म्हणाला, “दिवसभर लोकांकडे एकदा फोन करू द्या म्हणून विनंती करत होतो, पण नाही मिळाला फोन. आता मिळाला. तुमच्यासारखा एका चांगला माणूस भेटला, त्याच्या फोन वरून फोन केला. काल म्हणल्याप्रमाणे तुमचे शंभर रुपये परत करायचे आहेत. तुम्ही कुठे आहात'', मी होतो गुडलकला तो होता स्वारगेटला. मी त्याला म्हणालो, “तुम्ही तिथेच थांबा मी येतो. ‘नटराज हॉटेल’च्या दारात तो उभा होता. तोच कालचा मळका ड्रेस, घारे डोळे, गोरापान! गळ्यात एक शबनम! मी त्याच्या समोर गेल्यावर त्यांनी शेकहँडसाठी हात पुढे केला. मग त्याने त्याच्या मागच्या खिशातून शंभरची नोट काढली, माझ्या हातात ठेवली. “फक्त, मला माफ करा. तुम्ही चांगल्या मनानी दिलेल्या पैशाचा मी वापर चांगला केला नाही.” मला तिच अपेक्षा होती. मी ती नोट खिशात टाकली. पैसे कुठून मिळवले विचारलं नाही, कसे मिळवले विचारलं नाही. पुन्हा भेटू म्हणालो आणि गाडीला किक मारली. पुन्हा कालच्यासारखं त्याला मी दिसणार नाही अशा ठिकाणी उभा राहिलो. तेव्हा मी पाहिलं, “तो चालत चालला होता, पाठमोरा, हाडकुळा, गळ्यात शबनम, कालचाच टीशर्ट, पँट आणि कालच्याप्रमाणेच डोळे पुसत चालला होता.

आता या घटनेला ३-४ वर्षं झाली. त्यानंतरसुद्धा तो एक-दोनदा भेटला. त्याच्याकडून माझं आर्थिक नुकसान काही झालं नाही. जितके पैसे मी त्याला दिले तितके पैसे त्याने मला परत दिले. एकदा तो मला बालाजी नगरजवळ शंकर महाराज मठाच्या जवळ भेटायला आला होता. तिथे सुद्धा मी त्याला काही पैसे दिले आणि सांगितलं होतं की इथे खूप स्वस्तात जेवण मिळतं, ते तुम्ही खा. तेही पैसे त्याने मला परत दिले. एकदा बुधवार पेठेत सकाळच्या ऑफिसच्या बाहेर त्यानेच मला चहा पाजला होता. तिथेच माझ्या laptopवर आम्ही त्याची कंपनी शोधली होती. तिथेच त्याने मला त्याचं फेसबुक अकाऊंट दाखवलं होतं. 

शेगावच्या व्यसनमुक्ती केंद्रात जायची इच्छा त्याने शेवटी बोलून दाखवली होती. आणि माझ्याकडून अपेक्षा होती की, शेगावपर्यंतचं ट्रेनचं तिकीट मी काढून द्यावं. मी त्याला तयार होतो. पण अक्षर मैफलच्या पहिल्या अंकाचं प्रकाशन दोन दिवसांवर होतं. आणि त्याचं माझ्यावर जबरदस्त प्रेशर होतं. मी त्याला म्हणालो, ''चार-पाच दिवस थांबा. माझी ही गडबड संपू दे, तुमची मी सगळी व्यवस्था करतो.'' शंकर महाराज मठाच्याजवळ जेव्हा भेटला त्याच्या दुसऱ्या दिवशीची ही गोष्ट आहे. त्याने काल घेतलेले पैसे मला परत केले. आणि शेगावची इच्छा बोलून दाखवली. पण त्यानंतर आजतागायत त्याचा काही पत्ता नाही. 

त्याला ज्या ज्या ठिकाणी मी भेटलो तिथे तिथे मला आज सुद्धा त्याचं ते कृष, मळकं शरीर. त्याची ती मळकी शबनम, भीती वाटावी असे घारे डोळे दिसतात. त्याचा धायरीचा पत्ता माझ्याकडे आहे. पण हिम्मत होत नाही. हिम्मत होत नाही, तो पत्ता शोधायची, ते खरं आहे की खोटं ते तपासायची, त्याच्या आईला बाबांना भेटायची. तो म्हणाला होता, दोन गोंडस लहान मुली आहेत, छान बायको आहे, पण जीवन शोधण्याच्या या जीवघेण्याप्रवासात त्याने काय काय गमावलं, ते पाहून माझा तर थरकाप उडतो. 

आयुष्य सुंदर अजिबात नसतं! जे काय हातात मिळेल त्याच्या भांडवलावर ते आपण सुंदर करायचं असतं!

उदारमतवादाचा हलका डोस – फ्रेंड्स

दोन मुलं आणि दोन मुली एका कॉफी हाउसमध्ये बसलेले असतात. आणि काही संध्याकाळच्या शिळोप्याच्या गप्पा मारत असतात. आपण त्यातल्या कोणालाही ओळखत नसतो पण, त्यांच्या गप्पा ऐकून आपल्याला असं वाटतं की, “अरे अशा गप्पा तर आम्हीपण रोज संध्याकाळी मित्रांबरोबर बसल्यावर मारतो.” आणि एखादी कादंबरी असावी जी पहिल्या वाक्याला आपल्याला गोष्टीमध्ये गुंतवून टाकते. ते पाहिलं वाक्य असं असतं की आपला गोष्टीशी काहीही संबंध नाही, असं वाटतंच नाही. आपलं आणि त्या गोष्टीचं पूर्वीपासून नातं आहे असं ते वाक्य असतं. ते आपल्याला गोष्टीमध्ये सामावून घेतं. जुन्या इंग्लिश साहित्याचं हे वैशिष्ट्य होतं की, मोठ्या गोष्टीची सुरवातच अशा वाक्याने करायची की पहिल्या वाक्यापासून आपण गोष्टीच्या प्रवाहाच्याबरोबर चालू शकतो. चार्ल्स डिकन्सच्या ‘टेल ऑफ टू सिटीज’ या कादंबरीची सुरवात अशीच अफलातून आहे. फाउंटनहेड या आयन रँडच्या जगप्रसिद्ध कादंबरीची सुरवातही अशीच आहे, तीच गोष्ट दस्तयोवक्सीच्या क्राइम अँड पनिशमेंटची आहे, जेन ऑस्टिनच्या प्राईड अँड प्रेजूडाइसची आहे. आणि जगभरातून 52 दशलक्ष लोकांनी पाहिलेल्या ‘फ्रेंड्स’ या मालिकेची सुरवात सुद्धा अशीच आहे.

मोनिकाच्या तोंडातलं पाहिलं वाक्य आहे की, there is nothing to tell. Just two people going out for a dinner and not having sex.. इतक्या दोन सामान्य वाक्यांनी या असामान्य मालिकेची सुरवात होते. वेगवेगळ्या क्षेत्रातली 3 मुलं आणि 3 मुली या मित्रांची ही गोष्ट आहे; अमेरिकेतल्या मॅनहॅटन या शहरात घडणारी. पण मैत्री, प्रेम, जिव्हाळा, मित्रामित्रांत असणारा बालिशपणा, अवखळपणा, खोडकरपणा, रुसवे-फुगवे हे सगळं यात आहे. ही सामान्य माणसाची गोष्ट असल्यामुळे यात मानवी स्वभावाचे सगळे गुण चित्रात झालेले आहेत. यात मानवी नात्याचे सगळे प्रकार आलेले आहेत. आपल्याकडे वर्षानुवर्षे मालिका चालतात, तेचतेच कौटुंबिक संघर्ष, कटकारस्थानं, सासवा-सुनांचे मतभेद, भांडणं या सगळ्यातून जेव्हा ‘फ्रेंड्स’सारखा पर्याय आपल्याला सापडतो, तेव्हा एक वेगळं विश्व सापडल्याचा आनंद होतो. मोनिका, रेचल, फिबी, रॉस, जोई आणि चँडलर असे सहा जणं मिळून आपलं आयुष्य समृद्ध करतात. त्यांच्याबरोबर आपण पण आपल्या आयुष्यात हरवलेला आनंद पुन्हा शोधण्याचा प्रयत्न करतो.

आधुनिक जगाच्या पाठीवर लोक एकत्र येऊन राष्ट्र निर्माण करण्याची पहिली घटना म्हणजे अमेरिका. जगात ती गोष्टी जितकी मोलाची होती, तितकीच मोलाची दुसरी गोष्ट अमेरिकन लोकांनी साधली, ती म्हणजे कोणत्याही संकोच, संकुचितता, अवघडलेपणा यांना न जुमानता, ‘सुखाचा शोध’ हा आमचा जन्मसिद्ध अधिकार आहे, अशी त्यांनी देशाच्या निर्मितीच्या पंचपंच उषःकाली भूमिका घेतली. सुख आणि समाधान हे जीवनाचं एक धेय्य म्हणून भारतीय संस्कृतीने मानलं, परंतु, मधल्या दीर्घ गुलामगिरीच्या काळात आपलं जे अनेक क्षेत्रांत पतन झालं त्यात आपण सुखाचा, समाधानाचा शोध घेण्याचं विसरून गेलो. फ्रेंड्सचा ओपनिंग सीन आपल्याला सांगतो की, मोनिका कोणातरी मुलाबरोबर डेटवर जाणार आहे, म्हणजे एखाद्या संध्याकाळी जेवायला जाणार आहे, पण सेक्स करणार नाही. त्याच्यावर चँडलर म्हणतो की, ‘माझ्या बहुतेक डेट्स या अशाच असतात.’ ज्या भारतीय मुलाला सेक्स हा शब्द चारचौघात इतका मोकळेपणाने ऐकण्यची सवय नसते, अशा लोकांना हा सांस्कृतिक धक्का असतो, की सिरीयलच्या ओपनिंग सीनलाच सेक्सचा इतका मोकळेपणाने केलेला उल्लेख आणि ‘जेवणा’इतकंच त्याचं इतरांना असलेलं सरावलेपण, त्याने आपण गोष्टीमध्ये सहजपणे गुंतुन जातो.

1994 ते 2004 असे दहा वर्ष ही मालिका सुरू होती. पण महिन्यातून केवळ 2 एपिसोड या दराने एका सिझनमध्ये केवळ 24 एपिसोड या मालिकेचे आहेत. पण अमेरिकी आयुष्यातला मोकळेपणा आणि त्याचं चित्रण आपल्यासारख्या कर्मठ, संकुचित मनाला हसण्याचे दोन क्षण देतात. ही सहा पात्र वेगवेगळ्या क्षेत्रातली आहेत. चँडलर नेमका काय करतो, हे नंतर त्याच्याशी प्रत्यक्ष लग्न केलेल्या मोनिकाला शेवटपर्यंत कळत नाही. रॉस डायनासोर्सचा अभ्यास करतो, इतकंच आपल्याल माहिती असतं. जोई हा अभिनेता असतो. रेचल सुरवातीचा काही काळ त्यांच्या रोजच्या ‘सेन्ट्रल पार्क’मध्ये वेट्रेस म्हणून काम करते, नंतर एका फॅशन कंपनीमध्ये नोकरीला लागते. फिबीसुद्धा चँडलरप्रमाणे नेमकं काय करते हे माहिती नाही, ती काही काळ ‘मसूस’ असते, गिटार वाजवत असते, मोनिकाबरोबर तिचा केटरिंगचा धंदा सांभाळते. मोनिकाला शेफ व्हायचं असतं. मालिकेमध्ये शेवटीशेवटी ती एका चांगल्या हॉटेलमध्ये शेफ म्हणून रुजू होते. यातले तिघे जण व्यवस्थित शिकून नोकरीला लागलेले असतात. दिवसभर काम करून संध्याकाळी गप्पा मारायला भेटत असतात. फिबी, रेचल आणि जोई हे कायम स्ट्रगलर. पण त्यांच्यात कधी पैशावरून, हिशोबावरून भांडणं होत नाहीत. सगळ्यांचे स्वभाव मुलखावेगळे असतात, पण त्यामुळे त्यांच्यात कधी वितुष्ट आलं आहे, असं होत नाही.

पहिला एपिसोड, मालिका सुरू झाल्याच्या दुसर्‍या मिनिटाला टिपिकल ‘रॉस’टाईप चेहेरा घेऊन रॉस सेन्ट्रल पार्कमध्ये येतो आणि आपल्याला सांगतो, “आज माझ्या बायकोने तिचं सामान हालवलं आणि ती मला सोडून कायमची निघून गेली.” ती निघून का गेली असेल, याचा आपण विचार सुरू करतो तोपर्यंत जोई विचारतो, “तुला हे कधीही कसं कळलं नसेल की, ती लेस्बियन होती?” कल्पना करू शकता, 1994 सालच्या अमेरिकेत शहरातल्या रहदारीच्या ठिकाणी असलेल्या कॉफी हाउसमध्ये एक मित्र येऊन सांगू शकतो की आज बायको मला सोडून निघून गेली आणि त्याचं कारण दुसरा मित्र सांगू शकतो की ती ‘लेस्बियन’ होती. हा प्रसंग प्रथम टीव्हीवर दिसला असेल त्याच्या आपण आज 26 वर्ष पुढे आलो आहोत. अजूनही रूढार्थाने सामान्यापेक्षा वेगळ्या लैंगिक जाणीवेबद्दल मोकळेपणाने बोलू शकतो का? आतापर्यंत अज्ञात असलेलं एक विश्व आपल्यासमोर एकदम उघडतं. आणि आपल्या नकळत आपण त्या विश्वात विहार करायला लागतो. या प्रकारचे उघड उल्लेख बघणार्‍या आपल्यासारख्या भारतीय प्रेक्षकांच्या मनातही अवघडलेपणा निर्माण करत नाहीत, इतक्या सहजतेने यांचे उल्लेख होतात.

कारण अमेरिकन समाजाची मूळची प्रेरणा स्वातंत्र्याची आहे. नाहीतर जे लोक युरोपातून जाऊन अमेरिकेत राहिले त्यांनी आपल्याच राज्याकडून स्वातंत्र्य मागण्याचं कारण काय होतं? लोकं मुळात व्यक्तीस्वातंत्र्याला इतर कशाहीपेक्षा जास्त किंमत देणारी आहेत. त्यामुळे जगात इतर कुठेही झाली नाही, अशी लैंगिक क्रांती अमेरिकेत होऊ शकली. स्वतंत्र, लिबरल भावनांचा अविष्कार म्हणजे अमेरिका आणि या सगळ्याचे संदर्भ आपल्याला ‘फ्रेंड्स’मध्ये दिसतात. रोज वेगळ्या मुलाबरोबर डेटवर जाऊ शकण्याची मानसिक तयारी असणार्‍या मोनिका, फिबी, रेचल याही फ्रेंड्समध्ये आहेत. रोज वेगळ्या मुलीबरोबर डेटवर जाण्याची इच्छा असणारा जोईही ‘फ्रेंड्स’मध्ये आहे. आणि आयुष्यात एका मुलीवर सर्वस्व अर्पण करून 7 वर्ष प्रेम केलेला रॉसही फ्रेंड्समध्ये आहे. ज्याचं पाहिलं इंप्रेशन ‘गे’ असं होतं असा चँडलरही ‘फ्रेंड्स’मध्येच आहे.

आपल्यापेक्षा वयाने बराच मोठा असलेल्या रिचर्डबरोबर मोनिका सहजपणे राहू शकते, लग्न करायचं स्वप्न पाहू शकते, आणि तिला मुलं हवी आहेत, पण त्याला रिचर्ड तयार नाही, या कारणासाठी ती रिचर्डला सोडूही शकते. मोनिकाच्या आयुष्यात ज्यावेळी रिचर्ड प्रकरण सुरू असतं, तेव्हा मोनिका ही आर्थिकदृष्ट्या स्वतःच्या पायावर अजून उभी राहू शकलेली नाही. लहानमोठी कामं ती करत असेल, पण ज्यांना आर्थिकदृष्ट्या स्वतंत्र म्हणतात, अशी मोनिका नाही. तरीसुद्धा माझ्या पार्टनरला मुलं नको आहेत, आणि मला हवी आहेत या कारणासाठी मोनिका त्याची साथ सोडते. आपल्या भावाला मदत म्हणून त्याची मुलं आपल्या पोटात वाढवणारी फिबी इथे आहे. आपल्या भावाला त्याच्या बायकोपासून मुलं होऊ शकत नाहीत, पण मुलं असण्याने कुटुंबाला अर्थ मिळणार आहे, याची जाणीव तिला असल्यामुळे 9 महिने भावाची मुलं ती आपल्या पोटात वाढवते. त्यांच्या जन्मानंतर ती मुलं भावाला देते. रॉस आणि रेचल यांची गोष्ट तर दहा सिझनमध्ये हळूहळू उलगडत जाते, पण जेव्हा प्रत्यक्ष रेचलला मुलगी होते, तेव्हा तिचं कोणाशीही लग्न झालं नसतं. तरीही ती स्वतःच्या बळावर ती मुलगी वाढवण्याचं बोलून दाखवते. शेवटपर्यंत ती कोणाशीही लग्न करत नाही.

डेटिंग आणि नवीन पर्याय शोधणे हा अमेरिकन जीवनाचा भाग असल्याचं आपल्या लक्षात येईल. आपण कोणा व्यक्तीबरोबर जास्त आनंदानी वेळ घालवू शकतो, कोणाबरोबर जेवायला जाऊ शकतो, कोण आपल्याला जास्त सुटेबल आहे याचा शोध सतत घेत राहण्याची वृत्ती ही अमेरिकन जीवनाचं वैशिष्ट्य आहे. जोई रोज वेगळ्या मुलीबरोबर रात्र काढतो, याचं आपल्या भारतीय मनाला खूप अप्रूप वाटतं. पण जोई करतो ते अयोग्य आहे असं मात्र आपल्याला वाटत नाही. कारण आपल्याला हे माहिती असतं की, जोई मुळात स्वभावाने नीच नाही. मनाने निर्मळ आहे. त्याचा बालिशपणा, निरागसपणा यामुळे जोईबद्दल एक आपुलकी आपल्या मनात नकळत निर्माण होते. रेचल गर्भवती असते तेव्हा ती जोईबरोबर रहात असते. तिथे जोईच्या अशा कलंदर वृत्तीचा तिला त्रास होत नाही. उलट तिला प्रेग्नंट असण्याचा कंटाळा आला आहे हे लक्षात येऊन जोई तिला डेटवर घेऊन जातो. तिची एक संध्याकाळ तो आपल्या उपस्थितीने आनंदी करून टाकतो. नकळत तिच्या प्रेमात पडतो. पण या सहा जणांमध्ये जोई सर्वात बाईलवेडा म्हणता येईल, पण आपल्याकडे बाईलवेडा हे ‘व्हॅल्यु जजमेंट’ ठरतं, तिकडे ती माणसाची नैसर्गिक अभिव्यक्ती आहे हे मान्य करण्याची वृत्ती आहे. ‘बाईलवेडा’ हे कोणाबद्दल योग्य अयोग्य, नैतिक, अनैतिक असं विधान करणारं वर्णन नाही. रेचलवर ज्याने आयुष्यभर प्रेम केलं असा रॉस चुकतो. त्याचं रेचलबरोबर भांडण होतं. आणि अत्यंत नाजूक परिस्थितीमध्ये तो चूक करून बसतो. त्यांच्यात वितुष्ट येतं. पण तरी ते मालिकाभर एकत्र राहू शकतात. कालांतराने एका आपत्याचे आई-वडील म्हणूनही राहू शकतात.

फ्रेंड्सची मी आता अनेकदा पारायणं केली आहेत. पण दरवेळी बघताना मला आपला भारत आठवतो. आपल्याकडे लग्न हा संस्कार मानल्यामुळे आणि लग्न केलं म्हणजे आयुष्यभराचं नातं तयार झाल्यामुळे पुढे आयुष्यभर कितीही कष्ट पडले तरी, ते निभावण्याची एक जबाबदारी भारतीय समाजाने लोकांवर टाकली आहे. एखाद्या माणसाचा घटस्फोट होणं हे आपल्याकडे अत्यंत दुर्दैवी मानतात. पण ‘फ्रेंड्स’मध्ये तीन वेळेला घटस्फोट घेणारा रॉस उजळ माथ्याने नवीन डेटवर जाण्यासाठी मुलगी शोधू शकतो, तिच्याबरोबर डेटवर जाऊ शकतो. त्याच्या घटस्फोटाची सगळे टिंगल करतात, त्यात खेळकरपणे तोही सहभागी होतो. शिवाजीराव भोसले यांच्या व्याख्यात त्यांनी भारतीय समाजाचं वर्णन केलं आहे, ते म्हणतात “अमेरिकन लोकं चंद्रापर्यंत पोहोचली, पण दिवसाचा ठराविक वेळ ते स्वतःसाठी देतात. सतत गंभीर, इस्त्री केलेला चेहेरा घेऊन ते वावरत नाहीत. आपल्याकडे माणसं धड विनोदीही नाहीत आणि धड गंभीरही नाहीत. म्हणजे आपलं गांभीर्य हाच विनोद आहे. वगैरे.” पण एखाद्याचा घटस्फोट हा आपल्याकडे इतक्या विनोदाचा विषय होऊ शकतो का? यात कोणीही कोणाला दुखावत नाही. ज्याचं दुःख आहे, त्यात सगळे एकत्र येऊन ते दुःख कमी करण्याचा प्रयत्नही करतात.

कुटुंब व्यवस्थेलाही अमेरिकेत किंमत आहे, हे आपल्याला मोनिका आणि चँडलर यांच्या नात्यावरून आपल्या लक्षात येतं. पूर्वी आपत्य व्हावं म्हणून आणि आपत्याच्या आग्रहासाठी रिचर्डशी संबंध संपवणार्‍या मोनिकाला स्वतःचं आपत्य होऊ शकत नाही. हे लक्षात आल्यावर ते एका बाळाला दत्तक घ्यायचा विचार करतात. इथे एक गोष्ट आपल्या लक्षात येईल की ‘फ्रेंड्स’ या मालिकेमध्ये मुख्य पात्र असणार्‍या तिन्हीही मुलींनी अपारंपरिक पद्धतीने मुलं जन्माला घातली आहेत. फिबी मुलांना जन्म देते पण ते स्वतःसाठी नाही. रेचल मुलीला जन्म देते तेव्हा तिचं लग्न झालेलं नसतं, आणि मोनिका जन्म देऊ शकत नाही म्हणून ती जुळी मुलं दत्तक घेते.

आम्हाला इकडे स्त्री-पुरुष संबंध निरोगी असावेत यावर नैतिक धडे शिकवावे लागतात, पण तिथे ज्या मोकळेपणाने जोई रेचलचा ब्राचा हूक काढू शकतो, मोनिकाच्या ब्रेस्ट्सकडे पाहू शकतो आणि या कशाचंही रेचल, मोनिकाला अतिक्रमण वाटत नाही. आणि हे एकतर्फी नाहीच. मोनिका पुरुषाच्या अवयवाबद्दल उघडपणे बोलू शकते. हे फक्त लैंगिक बाबींपुरतं मर्यादित आहे, असं चुकूनही समजू नका. समजातील मोकळेपणाचं ते एक सर्वोच्च निदर्शक आहे. समाज जर उघडपणे आणि मोकळेपणाने लैंगिक बाबींवर बोलू शकत असेल, तर तो कोणत्याही गोष्टींवर बोलू शकतो. फिबी मोनिकाला सोडून वेगळ्या ठिकाणी राहिला जाते. मोनिका त्या संध्याकाळी एकटी असते. निराश असते. तेव्हा ‘आमच्याकडची बियर संपली तुझ्याकडची घेऊन जातो’ म्हणून बियर न्यायला येणारा चँडलर उदास मोनिकाला पाहतो. तिची समजूत काढतो. त्यावळी मोनिका अंघोळकरून बाहेर पडत असते. केवळ टॉवेल परिधान करून असणारी मोनिका चँडलरला मिठी मारते, तिची निराशा त्याने थोडी कमी होते, चँडलर तिला समजावतो. पण एक मुलगा एका मुलीला तिच्या अंगावर केवळ टॉवेल असताना निर्मळपणे मिठी मारू शकतो. यात तिला कोणत्याही प्रकारचं अवघडलेपण येत नाही. हा समाज किती मनमोकळा असेल विचार करा. भारतामध्ये एकमेकांवर प्रेम करणारे आणि एकमेकांशी लग्न करू इच्छिणारे मुलगा मुलगी चारचौघात एकमेकांशी मोकळेपणाने बोलूही शकत नाहीत, आणि फ्रेंड्समधून दिसणार्‍या अमेरिकेत मात्र एक मित्र आपल्या थोड्याशा उदास मैत्रिणीला जाऊन मिठी मारू शकतो, तिचं चित्त प्रसन्न करू शकतो. स्त्री पुरुष संबंध मनमोकळे असावेत, याने माणसाचं आयुष्य अजून आनंदी होणार आहे, सुंदर होणार आहे, हे सुद्धा आपण विसरलो आहोत. आपण त्यात खूप कृत्रिमता आणली आहे, आणि गरज नसताना त्या संबंधांचं गणित गुंतागुंतीचं केलं आहे.

बालपण अत्यंत गरिबीच्या परिस्थितीमध्ये गेल्यामुळे सगळ्या लहान मुलांच्या आयुष्यात असते तशी पहिली सायकल फिबीला मिळाली नाही. ही गोष्ट जेव्हा ती सांगते तेव्हा सगळे हलून जातात. आणि लहानपणी सगळ्यांना अशी पहिली सायकल मिळाली पाहिजे, असे सगळेच म्हणतात. पण रॉसला ते सहन होत नाही, तो तिच्यासाठी तिच्या लहानपणीच्या स्वप्नात जशी सायकल असते, तशी घेऊन येतो. तिला गिफ्ट देतो. केवळ मित्र-मैत्रीण असलेले जॉई आणि फिबी. पण फिबी जेव्हा म्हणते की मी अजून ‘परफेक्ट कीस’ केलेलं नाही, तेव्हा अत्यंत निर्मळपणे जोई उठतो, तिला कीस करतो. आणि असे कितीतरी प्रसंग आहेत, जे पाहताना आपल्याला असं वाटतं की, ‘अरे असं आपण का राहू शकत नाही. मोकळेपणाने, समवयस्क मित्र-मैत्रिणींबरोबर आपण एकत्र का राहू शकत नाही.’ आपण आपली मानसिकता अधिक मोकळी, स्वतंत्र करण्याच्या ऐवजी अधिक संकुचित, अधिक बंद केली का?

10 सिझनच्या 232 भागांमध्ये असे अनेक प्रसंग आहेत, जे पाहून आपण हरखून जातो. आपण त्या विश्वात हरवून जातो. अनेक प्रसंग असेही आहेत, ज्याच्यावर स्वतंत्र लेख लिहिता येईल. आणि केवळ फ्रेंड्स या मालिकेवर एक पुस्तक लिहिता येईल. पण ही मालिका जगात इतक्या लोकांनी इतक्या वेळा पाहिलेली आहे, की त्याच्यावर आपण पुन्हा नवीन काही लिहावं असं फार कमी शिल्लक असेल. अजूनही नेटफ्लिक्ससारख्या माध्यमाला माहिती आहे की, फ्रेंड्स पाहणारी लोकं आहेत. त्यामुळे 2004 साली संपलेली मालिका अजूनही पाहिली जाते, ती आपण आपल्याकडे घ्यावी. पण माझ्यादृष्टीने फ्रेंड्स हे एक विश्व आहे. आपण आपल्या आयुष्यातल्या काही समस्या, दुःख यांच्यामुळे हतबल झालेलो असलो, की फ्रेंड्सचा एखादा एपिसोड काढावा, बघावा. आणि प्रसन्न मनानं आपल्या विश्वात परत यावं.

जेव्हा भानावर येतो तेव्हा लक्षात येतं की, यातून बाहेर पडून आपण पुन्हा आपल्या विश्वात जाणार आहोत, जिथे रोज एकदी स्त्री जाळून मारली जाते, रोज एखादा हुंडाबळी जातो, रोज सासरी होणार्‍या छळाला कंटाळून एकदी नवविवाहित स्त्री आत्महत्या करते, रोज एखाद्या मुलीवर बलात्कार होतो. तिकडे बलात्कार होत नसतील असं माझं म्हणणं नाही. पण तो समाज अधिक उदार मनस्क आहे मान्य केलंच पाहिजे. आणि माझं ठाम म्हणणं आहे, की आपली संस्कृती न सोडता, त्यातलं जे चांगलं आहे ते अर्थात घेऊनच पण स्त्री-पुरुष संबंध अजून सोपे, मोकळे आनंदी थोडक्यात म्हणजे फ्रेंड्स मध्ये आहेत तसे करता येणार नाहीत का? फ्रेंड्स ही माझ्यासाठी तरी केवळ एक टीव्हीवरची मालिका नव्हती, तर तिकडे हे चांगलं आहे आणि आपल्याकडे ते नाही, हे सांगणारी गोष्ट होती. पूर्ण मालिकेची कित्येक वेळा पारायणं करून झाली. अनेक प्रसंग, संवाद पाठ झाले. तरी मूड फ्रेश करण्यासाठी पुलंप्रमाणेच फ्रेंड्सचा एक पर्याय मला मिळाला आहे. आणि माझं वैयक्तिक आयुष्य अधिक आनंदी करण्यासाठीचे अनेक धडेही मला त्यात मिळाले आहेत.

© अक्षर मैफल

राजकारणाचा थंड पण निर्दयी चेहेरा – हाउस ऑफ कार्डस्

हाउस ऑफ कार्ड्स ही अमेरिकन राजकारणाचं चित्र दाखवणारी एक चित्तथरारक कथा आहे. 1990 साली ब्रिटीश ब्रॉडकास्टद्वारा एक याच नावाची एक लहान मालिका प्रदर्शित केली होती, त्याचं हे विस्तारित रूप आहे असं म्हणायला हरकत नाही. या मालिकेचे पहिले 13 भाग नेटफ्लिक्स या प्रसिद्ध वेबसाईटवर 2013 साली प्रथम प्रकाशित झाले. अमेरिकन ब्युटी या अप्रतिम सिनेमासाठी ज्याला ऑस्कर मिळालं होतं असा आणि आता ज्याच्यावर लैंगिक शोषणाचे आरोप झाले आहेत असा एक गुणी अभिनेता केवीन स्पेसी या मालिकेत मुख्य भूमिकेत होता. जबरदस्त महत्त्वाकांक्षी आणि अत्यंत निर्दय राजकारणी ज्याला, अमेरिकेचा राष्ट्रपती व्हायचं आहे, असा फ्रँक अंडरवूड या नेत्याची भूमिका केवीन स्पेसी या अभिनेत्याने केली आहे.

हाउस ऑफ कार्ड्स ही अशा एका साउथ केरोलीनामधला खासदार आणि संसदेमधला मेजोरीटी व्हीप असलेला महत्त्वाकांक्षी राजकरणी आणि त्याची तितकीच महत्त्वाकांक्षी बायको क्लेयर यांची कहाणी आहे. ही मालिका ज्या पुस्तकावरून चित्रित केली आहे, ते मूळ पुस्तक ब्रिटीश कादंबरीकार मायकेल डूब्स याच्या 1989 साली प्रकशित झालेल्या याच नावाच्या कादंबरीवरून झालं आहे. अर्थात ते पुस्तकं ब्रिटीश राजकारणाच्या पार्श्वभूमीवर लिहिलं गेलं होतं. पण अमेरिकन राजकारणावर तयार झालेली ही हाउस ऑफ कार्ड्स ही मालिका याच पुस्तकावरून प्रेरित झालेली आहे. अमेरिकेच्या राजकारणात नवीन टर्म सुरू होते. फ्रँक अंडरवूड निवडून येतो. त्याचा अनुभव, त्याची ताकद आणि महत्त्वाकांक्षा लक्षात घेऊन त्याला असं वाटत असतं की, अमेरिकेच्या राजकारणातलं राष्ट्राध्यक्षानंतरचं सर्वात पप्रतिष्ठेचं पद म्हणजे सेक्रेटरी ऑफ स्टेट, भारतीय राजकारणाच्या संदर्भात या पदाला नाव परराष्ट्रमंत्री हे आहे. पण सर्व बाजूंनी अधिकारी असणारा फ्रँक अंडरवूड याला ते सेक्रेटरी ऑफ स्टेटचं पद नाकारलं जातं आणि या चित्तथरारक कथेला सुरवात होते. आपल्याला ते पद मिळणार आहेच, याचा त्याला प्रचंड विश्वास सुद्धा असतो. त्या पदावर करायचं असलेलं काम तो सुरू सुद्धा करतो, मग त्याला सांगितलं जातं की, राजकारणातली काही अपरिहार्यता म्हणून हे आता तुला देता येणार नाही. आणि जखमी झालेला सिंह जसा अधिक आक्रमक होतो, तसा हा अपमानाची जखम झालेला सिंह अधिक आक्रमक होतो. आणि या कथेला सुरवात होते.

वैयक्तिक माझी राजकारणाची समज खूपच मर्यादित होती. सत्तेच्या ठिकाणी असणारा माणूस हा किती ताकदवान असतो, त्याच्या हातात किती सत्ता असते आणि power currupts and absolute power currupts absolutly हे वाक्य किती सत्य आहे, हे ही मालिका बघताना लक्षात येतं. आपल्या मार्गातला अडथळा दूर करण्यासाठी तो आपल्याच पक्षातल्या आपल्याच शिक्षणमंत्र्याला कसा अडकवतो, त्याचा महत्त्वाकांक्षी प्रकल्प लिक करतो, त्यासाठी एका मिडीया हाउसशी संधान बांधतो, तिथल्या एका तरूण पत्रकार स्त्रीला सत्तेच्या ठिकाणची आमिषं दाखवून तिच्याकडून सत्तेच्या खेळाची पुढची पावलं टाकतो. त्याला माहिती आहे, की लोकांना चटपटीत बातम्या वाचायला आवडतं, ते चटपटीत देणारं आणि लोकांपर्यंत पोहोचवणारं माध्यम आपल्या हातात पाहिजे, आणि अशा माध्यमात आपल्यासारखा एखादा अल्पसंतुष्ट नसणारा, अधिकची अपेक्षा असलेला माणूस आपल्याबरोबर पाहिजे. या सगळ्याची गणितं त्याच्या डोक्यात पक्की आहेत. सत्ता मिळवण्याच्या प्रवासात लागणार्‍या सगळ्या शिड्या तो लीलया वापरतो, वापरून झाल्यावर फेकून देतो. सत्तेच्या ठिकाणी असल्यामुळे आपण केलेलं गुन्हे, खूप निस्ताराचे कसे याचं त्याला नेमकं गणित माहिती आहे.

सत्तेच्या ठिकाणी बसलेला ही माणूसच असतो आणि सत्तेच्या ठिकाणी नसलेला ही माणूसच असतो. पण दोघांच्या ताकदीमध्ये इतका फरक पडतो की सामान्य माणसाला ते सहन होत नाही. पत्रकार झोई बार्न्स हा उपयोग झाल्यावर, तिच्याकडून अपेक्षित काम झाल्यावर आणि ती जास्त धोकादायक बनते आहे, पूर्वीइतकी विश्वासपात्र राहिली नाही हे लक्षात आल्यावर तो तिला मेट्रोखाली ढकलून देतो. ती मानसिक रुग्ण झाली आहे, टीव्हीवर झळकायची सवय लागली आहे, प्रसिद्धी आणि पैसा याला भुलून ती गैर मार्गाला लागली आहे, याच प्रयत्नात तिची नोकरी गेली वगैरे गोष्टी परिस्थितीला निर्माण करून देऊन त्याला पडद्यामागे राहून फक्त आकार देण्याचं काम फ्रँक करतो. तिचा खून पचवतो. ज्या ज्या लोकांना तो खून आहे, याचा संशय असतो, त्यांचाही तो बंदोबस्त करतो. राजकरणातले हे छक्के-पंजे आपल्याला सामान्य माणसाला माहिती नसतात. अचानक व्हाईट हाउसच्या चार बंद भिंतींच्या आत एका जबरदस्त महत्त्वाकांक्षी राजकारण्याच्या नजरेतून आपल्याला अचानक राजकारण दिसायला लागतं आणि आतापर्यंत अज्ञात असलेलं एक विश्व आपल्याला उलगडत जातं.

फ्रँक अंडरवूडचं काम केलेल्या केविन स्पेसीच्या असामान्य अभिनयाचं एक वैशिष्ट्य म्हणजे, तो त्याच्या या अत्यंत अनैतिक, निर्दयी, तत्त्वशून्य, गलिच्छ राजकारण प्रेक्षकांच्या साक्षीने करत असतो. या मालिकेचं वैशिष्ट्य आहे की कथा बघणार्‍या पेक्षकाला त्यात जोडून घेते. फ्रँक अंडरवूड त्याची भूमिका पेक्षकाला समजावून सांगतो, आणि तो आपल्याला समजावून देतो की जर सत्तेच्या ठिकाणी बसायचं असेल, तर तुमच्या हाताला कोणाचंतरी रक्त लागणारच आहे. पवित्र हातांनी तुम्हाला सत्तेच्या ठिकाणी बसता येणार नाही. फ्रँक अंडरवूडचे असे काही प्रसंग आहेत, जिथे तो प्रत्यक्ष प्रेक्षकांशी बोलतो. ही निवेदनाची पद्धत आपल्याकडे पूर्वी संगीत नाटकांमध्ये असे. तिथे एक विदुषक किंवा सूत्रधार कथा सांगे, आणि मागे वेगवेगळी पात्र ती कथा अभिनयातून आपल्याला सांगत.

हाउस ऑफ कार्ड्स ही मालिका बघताना आपल्याला राजकरणाच्या अनेक ज्या बाबी लक्षात येतात. उदा. शासनाच्या पातळीला एखादा निर्णय घेतला कसा जातो. किंवा उदा. आघाडी युतीच्या राजकरणामध्ये मित्रपक्षांबरोबर जागावाटपाच्या तडजोडी कशा होतात, प्रत्यक्ष त्या चर्चांमध्ये काय होतं, ‘म्हणजे जागा कमी लढवा, पण मंत्रीमंडळात एखादं प्रतिष्ठेचं पद देऊ’, किंवा तत्सम तडजोडी बंद दारांच्या मागे नेमक्या कशा होतात, अशा अनेक गोष्टी आपल्याला कळत जातात. किंवा महत्त्वाचे निर्णय जेव्हा घ्यायचे असतात तेव्हा आयोजित होणार्‍या पत्रकार परिषदा किंवा देशाचा सर्वात मोठा नेता जनतेला उद्देशून काही बोलतो, निर्णय जाहीर करतो, त्यामागचं नियोजन या गोष्टी आपल्याला कळू शकतात.

या मालिकेत पुढे, अमेरिकेचा रशियाबरोबरचा संघर्ष सुद्धा दाखवला आहे. अर्थात तो सत्य घटनांवरून प्रेरित आहे. निवडणुकांमध्ये होणारी परकीय सत्ता आणि पैशाची मदत, त्यासाठी करावे लागणारे जुगाड. त्यांची भांडाफोड होते आहे असं लक्षात आल्यावर त्यांच्यासाठी केलेल्या तडजोडी आणि या सगळ्याच्या माध्यमातून सत्तेच्या जवळ जाण्याची फ्रँक अंडरवूडची धडपड. या प्रयत्नात तो चुकतो सुध्दा. काहीवेळा त्याची गणितं चुकतात, निर्णय चुकतात. पण ते माणूस म्हणून आपलं वैशिष्ट्य आहे. आपण चुकतो, पडतो, अडखळतो. पण त्यातूनच शिकत शिकत पुढे जातो.

सत्तेची, राजकारणाची आणि त्याच्या बदललेल्या स्वरूपाची एकूण समज जर आपल्याला हवी असेल तर ही मालिका बघावी. निवडणुकीमध्ये अनैतिक मार्गांचा अवलंब केला, काळा पैसा वापरला, विरोधकांना नामोहरम करण्याची रणनीती आखून प्रचार केला वगैरे भारताच्या आजच्या राजकारणात सुद्धा जे आरोप सत्ताधारी पक्षावर होतात ते सगळे आरोप फ्रँक अंडरवूडच्या सरकारवर होतात. आधीच्या राष्ट्राध्यक्षाला, शरद पवार यांनी वसंतदादांच्या बाबतीत जे केलं आणि सत्ता मिळवली, त्याप्रकारचं कारस्थान करून फ्रँक अंडरवूड राष्ट्राध्यक्ष गॅरेट वॉकर याला हाकलून देऊन सत्ता मिळवतो. जेव्हा निवडणुकीतील गैरप्रकारांविरोधात त्याच्याविरुद्ध खटला भरला जातो आणि महाअभियोग चालवला जातो तेव्हा त्यानी दिलेलं उत्तर किंवा दिलेलं स्पष्टीकरण हे इतकं भयानक आहे, की अनितीचं इतकं ढळढळीत समर्थन ऐकायची सामान्य माणसाला सवय नसते. तो म्हणतो, की आज तुम्ही माझ्यावर अनैतिकता, भ्रष्टाचार याचे आरोप करत आहात. तुम्ही माझ्यावर नियम मोडून वागल्याचे आरोप करत आहात, पण मी तुम्हाला सांगतो की, मी जे खेळलो आहे तो नियमांनुसारच खेळलो आहे. हेच ते नियम आहे जे तुम्ही मी एकत्र बसून तयार केले आहेत. हे तेच नियम आहेत, ज्याच्या आधारे तुम्ही तुमची सत्तास्थानं मिळवली आहेत. जर त्या नियमांकडे बोट दाखवून तुम्ही मला दोषी ठरवत असाल, तर लक्षात ठेवा की आपण सगळेच दोषी आहोत. आता तुम्हाला पूर्वीचे फायदे माझ्यामुळे मिळायचे बंद झाल्यावर तुम्ही माझ्यावर त्या नियमांकडे बोट दाखवून आरोप करणार, हे बरोबर नाही.’ आणि मग फ्रँक अंडरवूड प्रेक्षकांकडे पाहून बोलतो. तो आपल्याला याची जाणीव करून देतो की,

“मला मान्य आहे मी दोषी आहे. पण मी कोणालाही उत्तरदायी नाही. तुम्हाला, म्हणजे सामान्य माणसाला तर मी खिजगणतीतही धरत नाही. तरी तुम्हाला मी का आवडतो, तर मी काम करतो. मी तुम्हाला नवीन स्वप्न देतो, नवीन उमेद देतो, नाहीतर तुमची आयुष्य किड्यामुंग्यांसारखीच आहेत. आणि शेवटी मी तुमचाही विचार करत नाही. तुमच्या आयुष्यातली निष्क्रियता आणि उथळपणा इतका वाढला आहे की कोणीही काम करणारा माणूस तुम्हाला भावतो. पण शेवटी मी फक्त माझा विचार करतो. हा काळच असा आहे की, इथे सत्तेच्या जागी बसला आहेस की नाही इतकंच विचारलं जातं. तुम्ही तुमच्या काळात सत्तेच्या जागी असता आणि नंतर नसता, इतकं साधं गणित आहेत..”

फ्रँक अंडरवूडचं ते दोन मिनिटांचं स्वगत ऐकण्यासारखं आहे. केवीन स्पेसीचा अभिनय बघण्यासारखा आहे. एक क्षण असा येतो की आपल्यासारखा सामान्य माणूस अनितीच्या अशा समर्थनामुळे हादरून जातो. हे स्वगत ऐकल्यावर माझ्यासमोर प्रतिमा आली होती ते भारताचे सध्याचे पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांची. ज्या नियमांमुळे तुम्ही इतके दिवस सत्तेच्या जागी बसत होता, त्या नियमांचा आधार घेऊन मी तिथे बसलो तर तुम्हाला त्रास का होतो आहे? ल्युटीयन्स दिल्लीच्या बाहेरचा एक नेता इथे येऊन बसतो, आपल्या टाळूवरून हात फिरवतो हे इथल्या प्रस्थापित वर्गाला सहन होणं शक्यच नाही. पण त्याने सगळ्यांच्याच टाळूवरून हात फिरवून राज्य केलं. मोदी खूप नैतिक आहेत, किंवा नियमांतला पोकळपणा कुठे कसा वापरायचा हे ही त्यांना कळतं, या अर्थाने ते नैतिकही नाहीत. पण जसं तुम्ही पूर्वी वागत होतात, बाकीच्या कोणाचा तुम्ही विचार करत नव्हतात, आता तो ही तसाच वागतो आहे, आणि तोही बाकीच्या कोणाचा विचार करत नाही. अनैतिकतेने वागण्याचा आरोप ते लोकं करत आहेत, ज्यांनी या मार्गाची पायाभरणी केली.

फ्रँक अंडरवूडमध्ये सुद्धा मला अनेकदा मोदी दिसतात. निश्चालनीकरणासारखा विषय आहे. तो निर्णय चुकला. फ्रँक अंडरवूड अमेरिकेत रोजगार निर्मितीसाठी काही महत्त्वाकांक्षी प्रकल्प हाती घेतो. ते प्रकल्प त्याचे इगोचे विषय असतात. ते फसणार असतातं, हे त्याला सांगणारेही अनेक लोकं असतात. पण तो ते निर्णय घेतो. प्रत्यक्ष प्रचाराची तारीख संपल्यानंतर नरेंद्र मोदी अमरनाथ यात्रेला गेले. भगवी वस्त्र परिधान करून ध्यानाला बसले. ते सगळे फोटो भारतभर व्हायरल झाले. तो मोदींचा प्रचारच होता. नियमातली एक पळवाट मोदींनी वापरली. आपला हेतू साध्य करून घेतला. यासाठी त्यांना दोष देता येईल का? याचं उत्तर ज्याने त्याने द्यायचं आहे. फ्रँक अंडरवूड त्याच्या स्वगतामध्ये हेच सांगतो, “की अरे तुम्ही कोणत्या नियमांबद्दल बोलताय. ते नियम आपणच बनवले आहेत. त्यात कुठे कुठे काय काय पळवाटा आहेत, ते तुम्हाला मला नीट माहिती आहे. त्याच्यासाठी तुम्ही मला दोष देऊ शकत नाही. जर जर मी दोषी असेन, तर तुम्ही सुद्धा माझ्याबरोबर दोषी आहात हे मान्य करा.”

बराक ओबामा यांच्या कारकिर्दीमध्ये मध्यपूर्वेत गृहयुद्ध सुरू झाली. सिरीया आणि इराकच्या खूप मोठ्या प्रदेशावर इस्लामिक स्टेटनी ताबा मिळवला. तो विषय अमेरिकेच्या अंतर्गत राजकारणाच्या दृष्टीने आपल्याला बघायला मिळतो. सत्तेच्या ठिकाणी बसल्यावर आपल्या एका निर्णयामुळे काही प्राण वाचू किंवा मरू शकत असतात. सत्तेच्या ठिकाणी बसणार्‍या माणसाला लोकांच्या आयुष्याविषयी निर्णय घ्यायचा असतो. त्यातला समतोलपणा, निर्णयाची जबाबदारी स्वीकारण्याची तयारी या सगळ्या बाबी आणि त्यातलं गांभीर्य आपल्या लक्षात येऊ शकतं. ओबोमाच्याच काळात, अमेरिकेवर दहशतवादी हल्ला करणारा ओसामा बिन लादेन याचा छापा टाकून खात्मा करण्यात आला होता. तो ही प्रसंग हाउस ऑफ कार्ड्समध्ये समाविष्ट करण्यात आला आहे. फ्रँक अंडरवूड आणि त्याची तितकीच महत्त्वाकांक्षी बायको क्लेयर अंडरवूड या दोघांचाही सत्ता संघर्ष मालिकेत पुढे आलेला आहे. फ्रँक अंडरवूडला मिळत जाणार्‍या संधी, सत्तेची स्थानं, आणि ताकद पाहून क्लेयरला ही ती स्वप्न पडू लागतात. त्यापूर्वी ती एक स्वयंसेवी संस्था चालवत असते. त्याच्यातले चढउतार, त्याचं यशापयश, त्यातून तिचासुद्धा एक नेता म्हणून होणारा उदय. पुढे फ्रँक अंडरवूड राष्ट्राध्यक्ष झाल्यावर रशिया प्रश्न फ्रँक अंडरवूडच्या बरोबरीने सोडवण्यातली तिची फ्रँकला झालेली मदत. आणि त्या अनुभावाच्या आधारावर तिचा सेक्रेटरी ऑफ स्टेट पदावर दावा, या सगळ्यागोष्टी आपल्याला पुढे पुढे उलगडत जातात. या दोघांना स्वतंत्रपणे असणार्‍या महत्त्वाकांक्षा ते एकमेकांच्या सत्तेचा फायदा घेऊन पूर्ण करत असतात.

वर सांगितल्याप्रमाणे सत्तेसाठी फ्रँक अंडरवूड आणि क्लेयर दोघंही काही माणसांचा वापर करून पुढे जातात. जसं त्या तरुण पत्रकार स्त्रीचा फ्रँक अंडरवूड खून करतो, तसंच फ्रँक अंडरवूड राष्ट्राध्यक्ष झाल्यावर ते दोघंजण एक लेखक निवडतात. त्यांना असं अपेक्षित असतं की, आपली स्टोरी सामान्य अमेरिकी लोकांनी वाचली तर त्यांना प्रेरणा मिळेल. तर आपली गोष्ट प्रेरणादायी करून लिहू शकणारा एक लेखक ते निवडतात. क्लेयरचे त्याच्याशी कामापलीकडचे संबंध निर्माण होतात. तसे संबंध झोई बार्न्स आणि फ्रँक अंडरवूडचेही निर्माण झालेले असतात. पण तो लेखक फ्रँक अंडरवूड आणि क्लेयर अंडरवूड यांना हवं तसं लिहित नाही, उलट यांच्या गैरकृत्यांचं बिंग उघड करणारं लिहितो. आणि ते यांच्यापाठीमागे प्रकाशित करण्याचीही तयारी करतो. हे लक्षात आल्यावर क्लेयर त्याचा काटा काढते. आणि फ्रँक प्रमाणेच तीसुद्धा तो खून पचवते. आणि उजळ माथ्याने पुन्हा राजकारणात लक्ष देते. पुढे जाते. हाउस ऑफ कार्ड्सच्या शेवटच्या सिझनमध्ये फ्रँक अंडरवूड गूढपणे गायब होतो आणि देशाचा कारभार क्लेयर सांभाळते असं दाखवलं आहे.

केवीन स्पेसीवर लैंगिक शोषणाचा आरोप झाला आहे, त्यामुळे या मालिकेच्या निर्मात्यांनी केवीन स्पेसीला पुढच्या भागात घ्यायचं नाही असा निर्णय घेतला आणि म्हणून केवीन स्पेसी शेवटच्या भागात नाही. पण पब्लिक सेक्टर आणि प्रायव्हेट सेक्टर अशी सत्तेची दोन स्थानं आहेत. पब्लिक सेक्टरमध्ये राज्य करेल क्लेयर आणि प्रायव्हेट सेक्टरमध्ये राज्य करेल फ्रँक अशी तडजोड करून फ्रँक अंडरवूड गायब होतो, भूमिगत होतो.

फ्रँक अंडरवूडच्या बरोबरीने त्याचा एक सहाय्यक असतो, डग स्टँपर असं त्याचं नाव. फ्रँकचा त्याच्यावर स्वतःपेक्षा जास्त विश्वास असतो. फ्रँकने केलेली सगळी कामं त्याला माहितीही असतात, आणि प्रत्येक कामामध्ये तो त्याच्याबरोबरीने उभा असतो. पुन्हा एकदा मला याचं प्रतिबिंब दिसतं ते नरेंद्र मोदी आणि अमित शाह या जोडीत. अर्थात अमित शाह आता सत्तेच्या जागीही आहेत. पण 2019 च्या आधी ज्याप्रमाणे अमित शाह भारतीय जनता पक्षाचा पडद्यामागून कारभार हाकत होते, पक्ष संघटना बळकट करत होते, मोदी घेत असतील ते सगळे निर्णय यशस्वी करून दाखवण्यासाठी झटत होते, तसा फ्रँक अंडरवूड उजवा हात म्हणजे डग स्टँपर. झोई बार्न्सचं फ्रँक अंडरवूडने नेमकं काय केलं, हे डगला माहिती असतं. पिटर रुसो या खासदाराला नैराश्यात जायला, त्याची नोकरी, बायको मुलं, सगळं हिसकावून घेऊन आत्महत्या करायला भाग पाडणारा फ्रँक अंडरवूड डगला माहिती असतो. झोई बार्न्स या प्रकरणाचा संशय असलेली रेचल पोज्नर ही डग स्वतः संपवतो. रेचलच्या नकळत तो प्रेमात पडतो. तिचा आधीच बंदोबस्त करण्याच्या ऐवजी तो तिला पैसे, किंवा इतर धमक्या देऊन गप्प बसवतो. पण जेव्हा ते प्रकरण हाताबाहेर जाऊ लागेल अशी शंका येते तेव्हा तो तिच्या हाताने तिला मारतो.

फ्रँक अंडरवूड आणि क्लेयर अंडरवूड यांचं नातंही खूप गुंतागुंतीचं आहे. त्यांचं एकमेकांवर प्रेम आहे की नाही याचं ठाम उत्तर आपण देऊ शकत नाही. दोघं एकमेकांना सांभाळून घेतात, आणि भांडतातही. आपलं आयुष्यं खूप गुंतागुंतीचं आणि समर्पित असणार आहे, हे लक्षात घेऊन ते आपत्य होऊ देत नाहीत. सार्वजनिक कारकीर्द सुरू होण्याच्या आधी क्लेयरवर झालेला बलात्कार आणि नंतर स्वीकारलेली वाट लक्षात घेऊन ते आपत्य न होण्याचा निर्णय घेतात. अमेरिकन सिव्हील वॉरमध्ये फ्रँक अंडरवूडच्या खापर पणजोबांनी दक्षिणेकडून भाग घेतलेला असतो. त्या सिव्हील वॉरच्या आठवणी जपत फ्रँकचं वागणं, सिव्हील वॉरच्या संस्कारांचा त्याच्या वर्तनावर पडलेला प्रभाव हा सगळ्यामध्येच केवीन स्पेसीचा अभिनय अतिशय प्रभावित करणारा आहे. झोई बार्न्सच्या प्रकरणात तिचा प्रियकर पुढे फ्रँक अंडरवूडवर खुनी हल्ला करतो. एका निवडणूक प्रचारासाठी फ्रँक सभा घेत, लोकांशी बोलत फिरत असतो, तेव्हा एक सभेनंतर त्याच्यावर झोई बार्न्सचा प्रियकर गोळ्या झाडतो. त्या सगळ्या प्रकरणामध्येसुद्धा त्याच्या मनात सिव्हील वॉरच्या आठवणी येत असतात. या सगळ्याच नाजूक परिस्थितीमध्ये केवीन स्पेसीनी अभिनय अतिशय उत्तम केला आहे.

आणि म्हणूनच, शेवटच्या सिझनमध्ये फ्रँक अंडरवूड हे पात्रच नाही हे जेव्हा चाहत्यांना कळलं तेव्हा एक तीव्र टीकेची प्रतिक्रिया उठली होती. फ्रँक अंडरवूडचे संवाद, त्याचा निर्दयी, आणि थंड डोक्याने विचार करण्याची सवय आणि या सगळ्याची प्रेक्षकांवर पडलेली मोहिनी इतकी जबरदस्त होती की शेवटच्या सिझनकडे लोकांनी पाठ फिरवली. 73 भागांची ही मालिका 2013 साली प्रथम प्रदर्शित झाली. पहिल्या पाच सिझन्समध्ये प्रत्येकी 13 एपिसोड आहेत. शेवटच्या सिझनमध्ये मात्र केवळ आठ एपिसोड आहेत.

व्यक्तीशः मी गेम ऑफ थ्रोन्स आणि हाउस ऑफ कार्ड्स या दोन मालिका सलग बघितल्या. आपल्याला चित्रपटांची सवय असते, त्यामुळे इतका प्रचंड मोठा विषयचा कॅनव्हास पाहण्याची आपल्याला सवय नसते. या दोन्ही सिरियल्सचा पहिला सिझन संपल्यावर झाली प्रतिक्रिया अशी होती की, ‘आता पुढे काय व्हायचं शिल्लक राहिलं आहे?, या विषयात जेवढं होण्यासारखं आहे ते झालं. आता पुढे काय?’ गेम ऑफ थ्रोन्समध्ये सुद्धा पहिल्या सिझनच्या शेवटी नेड मारतो, तेव्हा वाटलेलं आता गोष्टीमध्ये काहीच शिल्लक नाही. पण आयुष्याप्रमाणेच कोणत्याच विषयाचा कॅनव्हास कधीच इतका लहान नसतो.

© अक्षर मैफल