कुरुंदकरांचा वारसा – प्रा. शेषराव मोरे

नरहर कुरुंदकर या ऋषीला आम्ही पाहू शकलो नाही याचं दु:ख बाळगायचं 

 की शेषराव मोरे यांचा जिव्हाळ्याचा  परिचय लाभला याचा आनंद मानायचा? 

ही गुरु शिष्य परंपरा  सुरू राहिली पाहिजे ही आपली जबाबदारी आहे.

स्वातंत्र्यवीर सावरकरांचा आणि त्यांच्या विचारांचा संपूर्ण वेगळा अन्वयार्थ लावणारी दोन पुस्तक माझ्या वाचनात आली. ‘सावरकरांच्या समाजकारणाचे अंतरंग’ आणि ‘सावरकरांचा बुद्धीवाद आणि हिंदुत्ववाद’ हे दोन्हीही मूळ विषय जड आहेत. एकतर बुद्धीवाद आणि हिंदुत्ववाद एकत्र कसं असू शकतं? पण हा प्रश्न नंतरचा आहे. ते पुस्तक वाचताना कळलं की कोणत्यातरी मूळ पुस्तकांच्या ह्या संक्षिप्त आवृत्ती आहेत. अभ्यासाची पद्धत म्हणून ही शिस्त होती की वरवरचं काही वाचायचं नाही, खोलात शिरून वाचायचं. ‘शेषराव मोरे’ हा माणूस असा परिचयात आला. दोन सावरकरांच्या पुस्तकांच्या निमित्तानं परिचयात आलेला हा माणूस ते नांदेडला मोरे सरांच्या घरी माझ्या खांद्यावर हात टाकून फाळणीसारख्या गहन विषयावर चर्चा करणारा माणूस. हा प्रवास मोठा विलोभनीय होता. मोरे सर आम्हाला नावानी ओळखतात, आणि इतक्या जवळच्या परिचयातला हा प्रचंड माणूस आज विश्व  साहित्य संमेलनाचा अध्यक्ष झाला आहे. अंदमान येथे होणाऱ्या विश्व साहित्य संमेलनाचे अध्यक्षपद शेषराव मोरे सरांपेक्षा दुसऱ्या  माणसाचं नाही ह्या सारखा आनंद नाही.
शेषराव मोरे सरांच्या व्यासंगाचा आणि बुद्धीवादाचा सर्व वारसा हा नरहर कुरुंदकरांचा आहे. हे बहुतेक सर्वांना माहिती आहे. पण मोरे यांच्यावर तितकेच संस्कार पु. ग. सहस्रबुद्धे यांचेसुद्धा आहेत. याचा अर्थ असा आहे की मुळातले संस्कार हे प्रचंड व्यासंगाचे, बुद्धीवादाचे आहेत. तर्कशास्त्र, विवेकनिष्ठा यांची लेबलं लावून मिरवण्याची समाजवाद्याप्रमाणे पु. ग. सहस्रबुद्धे यांनाही गरज वाटत नव्हती. तशीच ती शेषराव मोरे यांनाही वाटत नाही. कुरुंदकर विचारांनी समाजवादी होते. सहस्रबुद्धे विचारानी हिंदुत्वनिष्ठ होते. या दोघांच्याही विचारांची अडचण मोरे यांना कधीही वाटली नाही. कुरुंदकरांच्या हिंदुत्वाबद्दलच्या विचारांवर मोरे सरांनी टीकाही केलेली आहे. गुरु मानला म्हणून त्याचा भक्त होण्याची गरज नसते. एक जबरदस्त शब्द मी अभ्यासाच्या काळात शिकलो. मी - तो म्हणजे ‘चिकीत्सक भक्तीभाव.’ भक्ती असावी पण ती अंध नसावी, चिकित्सा करण्याची तयारी ठेवून भक्ती ठेवता येते. दुसऱ्या बाजूला चिकित्सक आहे म्हणून कोणाचाच मुलाहिजा ठेवत नाही. याचीही गरज नाही असा ‘चिकित्सक भाविक’ म्हणजे शेषराव मोरे आहेत.
काही कारणांनी मी नांदेडला गेलो होतो. शेषराव मोरे यांच्याशी परिचय झाला तेव्हा मला कुरुंदकर अजिबात माहिती नव्हते. पण आम्ही शेषराव मोरे यांना भेटायला त्यांच्या घरी गेलो. शेषराव मोरे यांचं घर म्हणजे तीर्थक्षेत्र आहे. वाचनाचं / पुस्तकांचं वेड असणाऱ्या माणसांसाठी ते  घर म्हणजे गंगा आहे. घराचं सुसंस्कृत पण ओळखण्याची एक पद्धत मला सरांनी शाळेत सांगितली होती. शाळेतले सर म्हणायचे की एक वेळ घरी देवघर नसलं तरी चालेल पण घरात पुस्तकं किती यावरून घराचं सुसंस्कृतपण ओळखायचं असतं. मोरे सरांच्या घराच्या भींतीच दिसत नाहीत. सर्व भिंती फक्त पुस्तकांच्या कपाटांनी भरलेल्या आहेत. त्या कपाटांमध्ये पुस्तकांव्यतिरिक्त काहीही नाही. बहुसंख्य हिंदू ज्या बाबतीत अडाणी आहेत. तसं असण्यात ते धन्यता मानतात अशा फक्त ‘इस्लाम’ या विषयावरची मोरे सरांकडे साडेपाचशेपेक्षा जास्त पुस्तकं आहेत. मोरे सरांनी लिहिलेली पुस्तकं नंतर वाचू! पण त्यांच्या घरातली पुस्तकं. घरी पुस्तकं बाजूला काढून बसायला जागा करावी लागते. ती पुस्तकं पाहून झाल्यावर त्यांनी आम्हाला त्यांची अभ्यास करायची पद्धत सांगितली. ‘आपण काय विवेकानंद नाही की एक पुस्तक आपल्याला एका वाचनात कळेल. त्यामुळे एक पुस्तक मी किमान तीन वेळेला वाचतो. अशा वाचनानीच तुम्हाला Between the lines लक्षात येतात. ते एका वाचनाने लक्षात येत नाही.’ असं फक्त गांधीजींनी आणि काँग्रेसने अखंड भारत का नाकारला? या ग्रंथाच्या शेवटी साडेतीनशे पुस्तकांची सूची आहे. संदर्भग्रंथ सूची. व्यासंग म्हणजे काय असतं? याच्यापेक्षा वेगळं काय असतं. माझ्या मनात कुरुंदकर आणि शेषराव मोरे यांच्यासाठी सतत एकच उपमा येते. हे दोघंही आधुनिक भारतातले ऋषी आहेत. ज्यांनी मूर्तीमधला देव मानला नाही. त्यांनी केवळ व्यासंग केला. केवळ नवीन विचार देऊन ते थांबले नाहीत. मुळातून विचार करावा कसा हे सांगणारे दोन आचार्य. कुरुंदकर आणि मोरे. विचारांची झिंग ज्या माणसांना चढली आहे त्यांनी एकदा तरी या दोघांच्या वाटेला जावं.
कुरुंदकरांना आयुष्य फार मिळालं नाही. त्यांची उणीव मोरे यांनी निश्चित भरून काढली आहे. कुरुंदकरांच्या सर्व विषयांची अधिक खोलातली मांडणी म्हणजे मोरे यांचे विषय आहेत. मला तर वाटतं की कुरुंदकरांचं फक्त जागर - शेषराव मोरे आहेत. कुरुंदकरांचं इस्लाम आणि भारतातला सेक्युलॅरिझम याबद्दलचा जागरमधला लेख म्हणजे मोरे यांचं ‘मुस्लिम मनाचा शोध’ ज्या एका विषयावर संपूर्ण भारतात प्रचंड चर्चा झालीच पाहिजे. असा हा विषय आहे. ‘इस्लामचा अभ्यास’ गेली हजार वर्षं या देशावर इस्लामचं राज्य होतं. इतका दीर्घकाळ या देशात मुसलमान राहत आहेत तरीसुद्धा आपल्याला इस्लाम म्हणजे काय हे कळलं का? नाही कळलं? नाही कळलं! या सतत होणाऱ्या आक्रमणाचा अर्थ आम्हाला नाहीच कळला म्हणून आम्ही सतत हजार वर्ष हारत गेलो. आम्ही इस्लाम म्हणजे काय? त्याची समाजव्यवस्था कशी आहे, त्याचं राजकारण कसं आहे कुराण म्हणजे काय? हादिस म्हणजे काय? शरिया म्हणजे काय? हे आम्हाला माहिती नाही आणि तरी आम्ही एकोप्याने राहू हा आग्रह चुकीचा आहे. ‘इस्लाम’ प्रथमत: आपण समजून घ्यावा आणि आपल्याला नीट समजल्यावर इतरांना समजून सांगावा ही स्पष्ट भूमिका ‘मुस्लिम मनाचा शोध’ घेण्यामागची आहे. असा इस्लाम तुम्हाला समजल्यानंतर सेक्युलॅरिझमची मूळ व्याख्या काय याची चर्चा ‘मुस्लिम मनाचा शोध’मध्ये आहे.
आपण मूळ विषयालाच हात घालूया ‘मुस्लिम मनाचा शोध’ चं वेगळेपण काय आहे? हिंदुत्ववादी इस्लामच्या विरोधातच फक्त बोलतात. समाजवादी आणि मुसलमान केवळ इस्लामच्या बाजूने बोलतात. या दोघांच्याही बोलण्यात कधीच न येणारा असा काही इस्लाम आहे जो कधीच सांगितला जात नाही, हिंदूत्ववादी सांगतात तो इस्लाम केवळ धर्मांध, हिंस्त्र, आक्रमक आणि समाजवादी आणि मुसलमान सांगतात तो अहिंसक, प्रेमळ, सहिष्णु असा इस्लाम मुळातला प्रश्‍न आहे की या दोन्हीही परस्परविरोधी गोष्टी एकावेळेला कशा काय अस्तित्वात असू शकतात? तर अस्तित्वात आहेत.
महम्मद पैगंबर यांनी इस्लामची स्थापना मक्केमध्ये केली. सुरुवातीची अनेक वर्षं फार थोडे अनुयायी होते आणि ह्या काळातल्या कुराणमधल्या आयातींमध्ये परधर्मसहिष्णुता, अहिंसा ही तत्त्व निश्चित आहेत. पुढे इस्लामच्या प्रसाराला अडथळा येतो आहे या कारणामुळे महंमद पैगंबर आपल्या थोड्या अनुयायांसह मदिनेला गेले. ‘हिजरत’ करून मग मदिना काळ सुरू होतो. या काळातल्या आयाती थोड्या आक्रमक होतात. इस्लामच्या दृष्टीने मक्केपेक्षा मदिनेत जास्त अनुयायी मिळाले ताकद वाढली आणि म्हणून आक्रमकपणा वाढला. आयातींमध्ये फरक आला. पैगंबर मदिनेहून पुन्हा मक्केला आहे. भरपूर अनुयायी आणि ताकद घेऊन ते मक्केत आले आणि अहिंसा सहिष्णुता संपली. पुन्हा मक्केत आल्यानंतर पैगंबरांनी स्वत:च्या हातांनी कारागृहातल्या साडेतीनशे मूर्ती फोडल्याचे पुरावे आहेत. सर्वच प्रकारच्या आयाती कुराणात आहे. कोण कोणत्या आयाती मनात यावर त्याचा ‘आक्रमकपणा’ अवलंबून आहे.
एका हिंदू माणसानी परधर्माचा इतका विस्तृत अभ्यास करून इतका समतोल ग्रंथ निर्माण करणं हे आश्चर्य आहे. मुस्लिम मनाचा शोधमध्ये काढलेले निष्कर्ष भारतातल्या मुसलमानांनीसुद्धा गौरवलेले आहेत. मुस्लिम पंडितांनी लिहिलेली विस्तृत प्रस्तावना मूळ ग्रंथाइतकीच वाचनीय आहे. मुस्लिम मनाचा शोध चा पुढचा भाग म्हणावा असा ग्रंथ म्हणजे ‘चार आदर्श खलिफा’. या विषयावर तर स्वतंत्र अभ्यासपूर्ण ग्रंथ संपूर्ण भारतात कोणीच लिहिला नाही. कुराण आणि हादिस इतकीच मुसलमानांना प्रेरणा देणारी दुसरी गोष्ट म्हणजे चार आदर्श खलिफांचा काळ तो इस्लामच्या इतिहासातला सुवर्णकाळ मानला जातो.
केवळ इस्लामच्या अभ्यासासाठी शेषराव मोरे ‘उर्दू’ शिकले. कुराण आणि हादिसच्या विस्तृत आणि गहन अभ्यासासाठी अरबी लिपी शिकले. या गोष्टी वाचताना टिळकांची सतत आठवण येत राहते. गीतारहस्याच्या लिखाणासाठी टिळक मंडालेमध्ये पाली, ब्राह्मी, जर्मन इत्यादी भाषा शिकले. व्यासंग याला म्हणतात. या प्रचंड व्यासंगाचा परिणाम म्हणजे मोरे यांच्या इस्लामवरच्या निष्कर्षांना संपूर्ण भारतात कोणीही आव्हान देऊ शकलेले नाहीत. यासारखीच गोष्ट ‘अखंड भारत का नाकारला?’ ची आहे. केवळ राज्यघटना आणि कायद्याचा अभ्यास असावा यासाठी मोरे यांनी एल्.एल्.बी. केलं. त्या अभ्यासातून पडलेले काही निवडक मूलभूत प्रश्न घेऊन त्यांनी अभ्यास सुरू केला आणि अचानक एक दिवस महाराष्ट्रात ‘फाळणी’ आवश्यकच होती! या विषयावर चर्चा सुरू झाल्या. ‘मुस्लिम मनाचा शोध’ प्रमाणे ‘अखंड भारत’ मधल्या निष्कर्षांना भारतात कोणीही  चॅलेंज करू शकलेलं नाही. यामागचं मुख्य कारण व्यासंगात तर आहेच. पण प्रत्येक वाक्याला पुरावे द्यायची त्यांची जी पद्धत आहे त्यामुळे त्यांना विरोध करणारे निर्माणच होत नाहीत. एकेका वाक्याला दहा दहा पुरावे ते देतात. त्यांची व्याख्यानं ऐकण्याची वेळ कधी आली तरी भाषणाचं स्वरूप तेच असतं. भाषण सुरू केल्यावर ते म्हणतील की पुढे जे जे सांगीन ते माझे विचार नाहीत ते खुद्द बाबासाहेब आंबेडकरांचे आहेत. पुस्तकाचे नाव, आवृत्ती, त्याचा पान क्रमांक इत्यादी सर्व तपशिलांसह ते पुरावे देतात. अशाला कोण विरोध करेल? कसा विरोध करेल?
ज्याप्रमाणे इस्लाम आणि फाळणी त्याचप्रमाणे बाबासाहेब आंबेडकर यांच्याबद्दलची त्यांनी सर्वस्वी वेगळे तर्कशुद्ध, शास्त्रीय निकष काढले आहेत. जे बाबासाहेब कालपर्यंत दलितांचे, बहुजनांचे नेते होते, राज्यघटनेचे शिल्पकार होते. त्या विशेषणांमध्ये अचानक राष्ट्रवादी बाबासाहेब आंबेडकर या विशेषणाची भर पडली. आंबेडकरांइतके राष्ट्रवादी सावरकरसुद्धा नव्हते. १८५७ हा उठाव आहे की स्वातंत्र्यसमर आहे की जिहाद आहे, या विषयात स्वत: सावरकरही चुकले आहेत हे सांगण्याची बौद्धिक ताकद सध्या महाराष्ट्रात फक्त शेषराव मोरे यांच्याकडे आहे. त्यांचे १८५७ बद्दलचे निष्कर्ष असेच वेगळे आहेत. त्यांचे सावरकरांबद्दलचे निष्कर्ष असेच वेगळे आहेत. हिंदूत्वाबद्दल, हिंदूधर्माबद्दल, सेक्युलॅरिझमबद्दल महाराष्ट्रातील जातीय तेढ याबद्दल आणि ब्राह्मण द्वेष पुरोगामित्वाला बाधक ठरले का याबद्दलही! या सर्व निष्कर्षांची बिजे आपल्याला कुरुंदकरांच्या लेखनात दिसतात इस्लामप्रमाणे काश्मीर प्रश्नावरही त्यांचे विचार असेच परखड आणि तर्कशुद्ध आहेत.
सावरकरांच्या दोन मूळ पुस्तकांप्रमाणेच मोरे सरांनी, काश्मीर प्रश्‍नावर पुस्तक १९९५ साली लिहिले आहे. त्या पुस्तकाच्या निर्मितीसाठी मोरे १९९४-९५ साली काश्मीरचा दौरा करून आले. दिल्ली विद्यापीठ, काश्मीर विद्यापीठ, संसदेचे प्रचंड ग्रंथालय येथून त्यांनी काश्मीर प्रश्‍नाचा अभ्यास केला. तर दर शुक्रवारी लाल किल्ल्यासमोर भरणारी पुस्तकांची दुकानं यातून दुर्मिळ दुर्मिळ ग्रंथ विकत आणून त्यांचा सखोल आणि चिकीत्सक अभ्यास करून काश्मीर एक शापित नंदनवन हे त्यांनी लिहिलं. काही वेळेला हे पुस्तक ‘अराष्ट्रीय’ वाटतं पण लेखन करताना जे सत्य असेल ते सांगितलंच पाहिजे, हे तत्त्व आहे. काश्मीरवरचा भारताचा दावा बेकायदेशीर आहे का अशी शंका उत्पन्न व्हावी  असा एकूण पुस्तकाचा सूर आहे. पण पुन्हा एकदा व्यासंग हा गुण त्यातूनही घेण्यासारखा आहे. या पुस्तकाचे निष्कर्ष बाकीच्या सर्व पुस्तकांप्रमाणेच सर्वस्वी भिन्न आणि वेगळे आहेत. या पुस्तकाच्या निमित्त बरीच उलट- सुलट चर्चा झाली पण अजून पर्यंत कोणीही त्यातील निष्कर्ष खोडून काढू शकलेलं नाही.
भालचंद्र नेमाडेंना ज्ञानपीठ मिळालं अचानक त्यांच्या पुस्तकांचा खप वाढला. ‘कोसला’ या एका पुस्तकाच्या एका दिवसात ५०० पेक्षा जास्त प्रति एकट्या पुण्यात खपल्या तोच मान आता शेषराव मोरे यांनाही मिळावा त्यांचीही पुस्तक भरपूर वाचली जावी त्या निमित्ताने एक सुसंस्कृत आणि बौद्धिक चर्चा महाराष्ट्रात पुन्हा सुरू व्हावी अखिल भारतीय साहित्य संमेलनाचे अध्यक्ष सदानंद मोरे, विश्वसाहित्य संमेलनाचे अध्यक्ष शेषराव मोरे! साहित्य क्षेत्राला आणि रसिकांना चांगले दिवस आले असं म्हणायला हरकत नाही.
व. पु. काळे एकदा म्हटले होते की प्रत्येक पिढी एक भाग्य घेऊन जन्माला येते. त्याचबरोबर आपल्या जन्माच्या आधीच्या काही आनंदाला ती मुकलेली असते. नरहर कुरुंदकर या ऋषीला आम्ही पाहू शकलो नाही याचं दु:ख बाळगायचं की शेषराव मोरे यांचा जिव्हाळ्याचा परिचय लाभला याचा आनंद मानायचा? ही गुरु शिष्य परंपरा सुरू राहिली पाहिजे ही आपली जबाबदारी आहे.
लेखकाची पुस्तके१) मुस्लिम मनाचा शोध२) काँग्रेसने आणि गांधीजींनी अखंड भारत का नाकारला?
३) प्रेषितांनंतरचे चार आदर्श खलिफा४) सावरकरांचे समाजकारण : सत्य आणि विपर्यास५) सावरकरांचा बुद्धीवाद : एक चिकित्सक अभ्यास६) १८५७ चा जिहाद७) काश्मीर : एक शापीत नंदनवन८) अप्रिय पण (भाग १ व २)
९) विचार कलह (भाग १ व २)
१०) बाबासाहेब आंबेडकरांचे सामाजिक विचार