आयसीसचा उदय – प्रबोधनाच्या अभावामुळे?

२०१४ च्या जुलै - ऑगस्ट पासून ‘इस्लामिक स्टेट ऑफ इराक आणि सिरीया’ या गटानी मध्यपूर्वेत ‘खिलाफत’ स्थापन केली. १९२४ मध्ये तुर्कस्तानचा हुकुमशहा केमाल आतातुर्क याने चारशे वर्षाहून अधिक काळ राज्य केलेली ओट्टोमन खिलाफत नष्ट केली होती. त्यानंतर जगात अनेक ठिकाणी पुन्हा ‘खिलाफत’ निर्माण करण्याचे अनेक प्रयत्न झाले. त्यापैकी एक म्हणजे २०१४ मध्ये निर्माण झालेली इस्लामिक स्टेट. एक दहशतवादी संघटना, या पलीकडे लोकांना फारशी याबद्दल माहिती नाही. तेव्हा मूळ विषयामध्ये शिरण्यापूर्वी त्याची पार्श्वभूमी समजावून घेणे आवश्यक आहे. इतिहासाच्या दोन प्रवाहातून या इस्लामिक स्टेटची निर्मिती झालेली आहे. आपल्या काळाच्या दृष्टीने अलीकडचा प्रवाह म्हणजे ‘तेलाचे राजकारण’ त्यातून झालेली ‘दोन गल्फ युद्ध’ याचा इस्लामिक स्टेटच्या निर्मितीमध्ये दुर्लक्ष न करता येण्याजोगा वाटा आहे. २००३-०४ मध्ये दुसऱ्या गल्फ युद्धाच्या वेळी अमेरिकेच्या नेतृत्वाखाली ‘नाटो’ इराकमध्ये उतरलं त्यांनी लोकशाही स्थापना करण्याच्या हेतूनी ‘सद्दाम हुसेन’ची हुकुमशाही राजवट उलथवून टाकली आणि लोकशाही राज्यस्थापनेचे प्रयत्न केले. २०१० च्या वसंत ऋतूमध्ये ट्युनिसीयामध्ये लोकशाहीसाठी क्रांतीला सुरवात झाली. आणि एकामागून एक सर्व अरब देशांमध्ये त्या क्रांतीची लाट पोहोचली. ट्युनिसीया, इजिप्त, लिबिया, सिरीया, येमेन, कुवेत, लेबेनॉन, ओमान, बहारीन, सौदी अरेबिया. त्या क्रांतीमुळे सर्व देशात गृहयुद्ध सुरु झाली. अंतर्गत राजकीय पोकळी निर्माण होण्याचे प्रकार या सर्व देशात झाले. या ‘कलह’ काळात अनेक गट अर्थात उदयाला आले. देशात तयार झालेली राजकीय पोकळी भरून काढून सत्तेमध्ये वाटा मिळावा हा एक सामान्य हेतू बहुतेक सर्व गटांचा होता. अशा गटांमध्येच इराक आणि सिरीयामध्ये ‘इस्लामिक स्टेट’ निर्माण झाली. सुरवातीला केवळ ‘इस्लामिक स्टेट’ असे नाव असलेली ही संघटना इराक आणि सिरीयाच्या काही भागांवर राज्य करण्याइतकी मोठी झाली. तेव्हा त्यांनी पूर्वीचे नाव बदलून ‘इस्लामिक स्टेट ऑफ इराक आणि शाम/लेव्हेंट (म्हणजे सिरीया, शाम, लेव्हेंट ही एकाच प्रदेशाची नावं आहेत)’ हे नाव धारण केलं. २०१४ च्या जून मध्ये त्यांनी स्वतंत्र ‘खिलाफतीची’ स्थापना केली. तिथून पुढे आजच्या तारखेपर्यंत ती खिलाफत राज्य करते आहे. (आता तीचा इराक आणि सिरीयावरील प्रभाव संपला तरी फिलिपाईन्स, बांगलादेश, अफगाणिस्तान या भागात तिचे अवशेष टिकून आहेत)

‘इस्लामिक स्टेट’ या दहशतवादी गटाच्या उदयाची करणे देताना पत्रकार अभ्यासक हे मुख्य कारण सांगतात. अमेरिकेचे तेलासाठीचे हितसंबंध, म्हणून इस्रायलला पाठींबा वगैरे. ज्या एका कारणाकडे सहज दुर्लक्ष होतं ते सांगायचा माझा प्रयत्न आहे. ते कारण आधुनिक आणि तत्कालीन कारणापेक्षा जास्त महत्वाचे आहे. अर्थात हे वाचकांनी ठरावाचे आहे. 

इथे आपण दोन उदाहरणं घेऊन त्यांची तुलना करून पाहूया उत्तर मिळतय का? युरोपीय सत्ता भारतात आल्या आणि राज्य स्थापनेसाठी त्यांनी प्रयत्न केले तो काळ साधारणपणे १७५७ म्हणजे प्लासीचे युद्ध. ब्रिटिशांच्या भारतातील राज्य स्थापनेची सुरवात. प्लासीची लढाई जिंकून भारताच्या एका प्रदेशावर ब्रिटिशांचे राज्य सुरु झाले. ते अर्थात ब्रिटीश इस्ट इंडिया कंपनीचे होते. अधिकृत ब्रिटनचे राज्य भारतात लागू झाले ते १८५७ पासून. पण प्लासीच्या आणि नंतरच्या बक्सारच्या युद्धापासूनच भारतीयांत जागृती सुरु झाली होती. याचे पहिले उदाहरण म्हणजे राजाराम मोहन रॉय. हिंदू धर्मातील अनिष्ट प्रथांच्या विरोधात आधुनिक दृष्टी घेऊन राजाराम मोहन रॉय उभे राहिले. राजाराम मोहन रॉय यांच्यापासून ब्रिटिशांमुळे मिळालेल्या आधुनिक शिक्षणातून शिकलेले भारतीय हिंदू धर्मातील रूढी परंपरा यांच्याविरुद्ध लढायला उभे राहिले. हा भारतीय प्रबोधनाचा काळ बाबासाहेब आंबेडकर यांच्यापर्यंत येऊन पोहोचलेला आहे. हा प्रवास कुठून सुरु होऊन कुठेपर्यंत येऊन पोहोचला हे पहिले पाहिजे. राजाराम मोहन रॉय यांच्या स्वतःच्या वाहिनीला सती जावे लागले होते. महाराष्ट्रात पेशव्यांच्या शेवटच्या पिढ्या एका समाज गटाला अस्पृश्य म्हणून बाजूला करत होत्या. जोतीराव फुले यांचा अनाथ आणि पिडीत विधवांसाठी अनाथाश्रम सुरु करावे लागत होते. आणि या सगळ्या प्रथांना इथली व्यवस्था धर्माचे संदर्भ देत होती. इथपासून १९४७ साली स्वतंत्र होताना बहुसंख्य परंपरावादी हिंदुनी एकत्र येऊन ‘इहवादी’ राज्यघटना बनवली. एका काश्मिरी पंडिताने एका दलिताला मुद्दाम मंत्रिमंडळात बोलावून घेऊन मसुदा समितीचं अध्यक्षपद दिलं. भारतातील प्रबोधनाचा हा प्रवास खूप महत्वाचा होता.

आता दुसऱ्या बाजूला उदाहरण आहे ऑट्टोमन साम्र्याज्याचे. १४५३ मध्ये काँस्टँटिनोपलचा अरबांनी म्हणजे ऑट्टोमन साम्राज्याने पाडाव केल्यानंतर ते साम्राज्य स्थिर राहिलं. पहिल्या पिढ्यातील आक्रमकता संपून गेली आणि प्रसरणशीलता नाहीशी झाली. तेव्हापासून पुढची तीन शतकं ऑट्टोमन साम्राज्य हे ‘सीक मॅन ऑफ युरोप’ राहिलं. तिकडे युरोपीय देश मात्र जग शोधायला बाहेर पडले. युरोपात सुद्धा प्रबोधनाची सुरवात होऊन गेली होती. विज्ञानाची प्रगती यांच्या आधारे व्यापारउदीम याने संपत्ती गोळा करण्यासाठी युरोपीय जग जिंकत सुटले होते. तसे ते व्यापाराच्या माध्यमातून ऑट्टोमन राज्यात सुद्धा शिरले. ते मुख्यतः ज्यू आणि ख्रिश्चन होते. भारतात जसा टर्निंग पॉईंट प्लासीची लढाई हा मानतात त्याप्रमाणे ऑट्टोमन राज्यात टर्निंग पॉईंट नेपोलियनची इजिप्तची स्वारी हा मानतात. १७९७ मध्ये नेपोलियन इजिप्तमध्ये आला. त्याच्या आधी युरोपीय ऑट्टोमन राज्यात वेगवेगळ्या माध्यमातून शिरले होतेच. व्यापारी म्हणून, धर्मप्रसारक म्हणून इत्यादी. नेपोलियन इजिप्तमध्ये आला तो तीन वर्ष तिथे थांबून होते. या तीन वर्षात नेपोलियन बरोबर आलेले सैन्याशिवायचे अनेक लोक म्हणजे शास्त्रज्ञ, शिक्षक, कायदेपंडित, व्यापारी इत्यादी लोकांशी ऑट्टोमन राज्यातील सामान्य लोकांचा संपर्क झाला. ‘आधुनिक विचाराचा’ ऑट्टोमन राज्याशी आलेला तो पहिला दीर्घ संपर्क! ज्याप्रमाणे भारतात ब्रिटीश राज्याला प्रतिक्रिया उमटल्या तशाच ऑट्टोमन राज्यातसुद्धा उमटल्या.

भारत आणि ऑट्टोमन राज्यातला फरक असा आहे, कि ब्रिटीश भारतात थेट राज्य स्थापन करण्याच्या प्रयत्नात होते. ऑट्टोमन राज्यात युरोपीयनांनी राज्य स्थापन करण्याचे प्रयत्न केले नाहीत. उलट सत्ता समतोल साधण्यासाठी त्यांनी ऑट्टोमन राज्य टिकावं यासाठी आपले प्रयत्न खर्च केले.  

१९ व्या शतकाच्या सुरवातीला युरोपीय देश जगाच्या सर्व भागात व्यापारासाठी जात होते आणि पुढे राज्य स्थापन करत होते. भारतात १८५७ मध्ये ब्रिटीशांच राज्य सुरु झालं, त्याच्यापूर्वी ते अमेरिकेतून हारून आले होते. १८५० च्याच सुमारास ते चीन मध्ये गेले. आफ्रिकेच्या अनेक देशांत त्यांनी आपले बस्तान बसवले. जसे युरोपीय आशिया आफ्रिका खंडांमध्ये गेले आणि राज्य स्थापनेचे पर्यंत करत होते, तसेच ते युरोपला जवळ असणाऱ्या इस्लामी देशांत सुद्धा शिरले.  पूर्वीचे बलाढ्य ओट्टोमान साम्राज्य ‘आजारी’ पडले होते आणि इतर कोणतीही मुस्लीम शक्ती युरोपीय सत्तांना लगाम घालू शकेल इतकी बलाढ्य नव्हती. स्वाभाविकपणे युरोपीयन इस्लामी देशांत शिरले. योरोपीय सत्तांचा जो परिणाम भारतावर झाला किंवा इतर जगावर झाला त्याच प्रमाणे इस्लामी देशांवरही झाला. ज्याप्रमाणे भांडवलशाही ही एकटी येत नाही, तिच्याबरोबर जीवन जगण्याची एक पद्धत पण येते. लोकशाही, स्वतंत्र अशी मूल्य भांडवलशाही बरोबर येतात. त्याचप्रमाणे युरोपियन नुसते येत नाहीत, ते त्यांच्याबरोबर त्यांचे विचार घेऊन येतात, बायबल आणतात (म्हणजे धर्म), ते वैज्ञानिक दृष्टीकोन आणतात. त्याच्या प्रभावाखाली येऊन एक पिढी असं मानते कि अन्यायी एतद्देशीय सत्तेपेक्षा न्यायी परकी बरा. भारतात ब्रिटीश सत्तेला वरदान मानणारे लोक होते तसचं. पण त्या काळात समाज मंथन सुरु होतं. समाज विचार करायला लागतो, कि आपल्याकडे असं काय नाही जे युरोपियनांकडे आहे. त्यांच्याकडे अस काय आहे ज्याच्या बळावर ते मुठभर लोकं खंडप्राय देशावर राज्य करू शकतात. त्यातून मूल्य व्यवस्था निर्माण होतात. राष्ट्रवाद, समाजवाद, इतिहास, अर्थकारण या सर्वाचा विचार सुरु होतो. जे जे भारतात झालं ते सर्व कमी अधिक प्रमाणात इस्लामी देशांत सुद्धा झालं. एतद्देशीय शिक्षण संस्था निर्माण होतात, एतद्देशीय लोक धर्म चिकित्सा करू लागतात. एतद्देशीय लोकांकडून ग्रंथनिर्मिती होते, नवीन वृत्तपत्र सुरु होतात. राष्ट्रीय नेते त्यातून पुढे येतात. युरोपीय सत्ता इस्लामी राष्ट्रात स्थिर झाल्या तेव्हा हे सर्व त्या देशातही घडलं. तिथेही अनेक राष्ट्रीय नेते उदयाला आले. ग्रंथनिर्मिती होऊ लागली. भारतात ज्याप्रमाणे फुले – रानडे – चिपळूणकर हि पिढी स्वातंत्र्य मागत नव्हती. स्वातंत्र्य मागणारी पिढी पुढची होती, टिळक - गोखले – गांधी. त्याप्रमाणे इस्लामी देशांतही स्वातंत्र्याची मागणी जोर धरू लागली.

मुहंमद आली पाशा (आधुनिक इजिप्तचा राष्ट्रपिता)

जसे भारतात फुले – रानडे – चिपळूणकर निर्माण झाले तसे तिकडे सलीम तिसरा, मुहंमद अली, महमूद दुसरा असे पहिल्या पिढीतले लोक निर्माण झाले. त्यांनी युरोपीय सत्ता झुगारुन देऊन नवीन राष्ट्राची उभारणी असा मार्ग अवलंबला नाही. त्यांनी आपापल्या प्रदेशात सुधारणा घडवून आणण्यासाठी प्रयत्न सुरु केले. समील तिसरा याने ऑट्टोमन राज्यात सैन्यात आधुनिकीकरण करण्याचा प्रयत्न केला, जसा प्रयत्न महादजी शिंदे यांनी केला होता. मुहंमद अली याने ऑट्टोमन राज्याचा एक प्रतिनिधी या नात्याने इजिप्तमध्ये शिक्षणाचे प्रयोग सुरु केले. मुहंमद अलीच्या इजिप्तमध्ये मुलींना सुद्धा शिक्षणाचे दरवाजे खुले होते. मुहंमद अलीला आधुनिक इजिप्तचा निर्माता म्हणतात.

भारताचा स्वातंत्र्याकडचा प्रवास आणि इस्लामी राष्ट्रांचा स्वातंत्र्याकडचा प्रवास यात फरक पडत गेलेला आहे. त्या एका फरकानी भारत हा इस्लामी देशांपेक्षा वेगळा जास्त समृद्ध म्हणून उभा राहतो. भारतातील सर्व प्रबोधनाची परंपरा वारकरी संप्रदायापासून सुरु होऊन बाबासाहेब आंबेडकर यांच्यापर्यंत भारतानी मान्य केली. स्वातंत्र्य मिळताना सर्व भारतचं यावर एकमत होतं की भारत हा ‘धर्मसत्ताक’ देश असणार नाही. याला एकमेव कारण म्हणजे ‘प्रबोधनाची’ चळवळ. इस्लामी देशांत जितक्या सर्व ‘स्वातंत्र्य’ मिळवण्यासाठी संघटना निर्माण झाल्या त्या धर्मसत्ताक स्वतंत्र राष्ट्रासाठी लढत होत्या. आधुनिकतावादी पहिल्या पिढीतील मुस्लीम नेत्यांच्या नंतर त्यांचे शिष्य हे वेगळ्या वाटेनी गेले. नंतर उदयाला आलेले ‘जमाल उद दिन अफगाणी’, ‘खेदिवे इस्लामील’, ‘रीफ अल तहतअवी’, ‘मुहंमद अब्दूह’, ‘रशीद रीदा’, ‘अब्दू अल रेहमान कवाकीबी’ ही लोकं ‘मुस्लीम ब्रदरहूड’ आणि तत्सम संघटनेच्या निर्मिती मागची लोकं आहेत. एक प्रातिनिधिक उदाहरण पुरेसे ठरेल. भारतात जसे ज्ञानेश्वरापासून बाबासाहेबांपर्यंत धर्मसुधारक झाले त्यांनी काळाच्या पुढे जाणार बुद्धिवाद मांडला. तर्काच्या बुद्धीच्या कसोटीवर घटना मापून पाहायला शिकवली. ती एक कमी इस्लामी इतिहासात आहे असे म्हणता येईल याबाबत एक मजेदार उदाहरण आहे. ऑट्टोमन राज्यात जेव्हा आधुनिकते विषयी चळवळ सुरु झाली तेव्हा राज्याच्या अनुदानाने काही विद्यार्थी युरोपात नवीन विद्या, शास्त्र तंत्रज्ञान शिकायला गेले. त्यांच्यापैकी एक होता रिफा'आ अल तथवई. हा फ्रान्समध्ये शिकायला गेला होता. तिथलं त्याचं शिक्षण पूर्ण करून तो परत आला तेव्हा त्याने त्याचे मत नोंदवून ठेवले आहे, ते 'अल्बर्ट हौरानी' याने आपल्या 'हिस्ट्री ऑफ अरब पीपल' या ग्रंथात उदघृत केले आहे. तो म्हणतो, "even the common people know how to read and write ... but among their ugly beliefs is this, that the intellect and virtue of their wise men are greater than the intelligence of the prophets" भारतीय राष्ट्रवादाचा जसा उदय झाला, तसा मुस्लीम राष्ट्रवादाचा सुद्धा उदय झाला. पण हा प्रवास वेगळ्या दिशांनी जातो. भारत स्वीकारतो तो इहवादी घटनेचा राष्ट्रवाद, मुस्लीम देश स्वीकारतात तो कुराण, हादीस प्रणीत राष्ट्रवाद. अर्थात अनेक मुस्लीम देशांच्या घटना जरी भिन्न असल्या तरी कुरानानी हादीस, शरियाच्या प्रेरणा त्यांना विसरता येत नाहीत. भारत ‘रामायण, महाभारत आणि मनुस्मृती’ विसरून पुढे जाऊ शकला, इस्लामी देश तिथे कमी पडले.

अनेक जे नेते इस्लामी देशांत निर्माण झाले त्यांनी आपला देश आदर्श ‘इस्लामिक स्टेट’ कसा असेल त्याबद्दल विचार केलेला आहे. सर्व मुस्लीम विचारवंत ‘आदर्श इस्लामिक स्टेट’ची निर्मिती कशी करता येईल या विचारानी ग्रस्त झालेले आहेत. अपवाद म्हणून जे नेते ‘सेक्युलर किंवा इहवादी’ म्हणून विकसित झाले ते इस्लामी राष्ट्रात यशस्वी झाले नाहीत. सर्व जग इस्लाममय करणे हे प्रत्येक मुसलमानाचे धार्मिक कर्तव्य आहे. त्याचाच अर्थ जिंकलेल्या प्रदेशावर ‘इस्लामिक स्टेट’ ची स्थापना करणे, हाही त्याच धार्मिक कर्तव्याचा भाग आहे हे आपण लक्षात घेत नाही. 

‘इस्लामिक स्टेट’ ही साधी कल्पना आहे. ज्या प्रदेशावर मुसलमाना व्यक्ती राज्य करतो आहे आणि त्या प्रदेशावर इस्लामी कायदा आहे. त्या राज्याला इस्लामिक स्टेट म्हणतात. इस्लाम आणि मुसलमान दोघांच्याही वैचारिक विश्वाचा आरंभ ‘इस्लामिक स्टेट’ ची निर्मिती कशी करता येईल या एका प्रश्नापासून झाला आहे. 

प्रारंभीच्या काळातील इस्लामी विचारवंत ‘इब्न खल्दून’ पासून ‘अयातुल्लाह खोमिनी’ यांच्यापर्यंत सर्वांनी इस्लामिक स्टेटची स्थापना हेच धेय्य मानले आहे. २०१४ मध्ये अबू-बक्र अल बगदादी यांनी खिलाफत स्थापन केली. त्यांनी काही अतिरेकी कारवाया केल्या, निर्घृण कत्तली बलात्कार केले यासाठी आपण त्यांना दहशतवादी संघटना म्हणतो. पण ‘इस्लामिक स्टेट’चे राज्यकर्ते त्यांच्या कृत्यांना अतिरेकी म्हणत नाहीत, ते त्याला धर्मिक कर्तव्य म्हणतात. वेळोवेळी त्यांनी प्रकाशित केलेल्या पँप्लेट्स मधून किंवा मासिकातून ऑडिओ – व्हिडीओ च्या माध्यमातून त्यांनी हेच सांगितलं आहे की हे धार्मिक कर्तव्य आहे. 

अमेरिका, रशिया, तेल, अणुकरार ही आधुनिक कारणं नव्हती तेव्हा सुद्धा मुसलमानी विचारवंत ‘इस्लामिक स्टेट’ ह्याच धेय्यासाठी लढत होती. काळाच्या प्रवाहात धेय्य गाठण्यासाठीची साधनं बदलणार तशी ती बदलली सुद्धा पण शाश्वत असणारे ‘इस्लामिक स्टेट’ याचा कोणी अभ्यास करायला तयार नाही. इस्लाम मध्ये प्रबोधन का होऊ शकत नाही, याचा कोणी अभ्यास करायला तयार नाही. केवळ अमेरिका आणि पश्चिमी देशांवर या दहशतवादाचे खापर फोडून मूळ प्रश्नांचे आकलन होणार नाही. इस्लामच्या राजकीय आणि धार्मिक इतिहासाचे आकलन झाल्याशिवाय ‘इस्लामिक स्टेट ऑफ इराक आणि सिरीया’ चे आकलन अपूर्ण राहणार आहे.   

-       मुकुल रणभोर © 

-       mukulranbhor.blogspot.in

-       mukulranbhor111@gmail.com  

‘सलाफी’इझम – आक्रमक इस्लाम की तात्विक इस्लाम?

२०१४ च्या जून मध्ये पूर्वीच्या इस्लामिक स्टेट नावाच्या एका संघटनेनी ‘अबू बक्र अल-बगदादी’ याच्या नेतृत्वाखाली इराक आणि सीरियाच्या मोठ्या प्रदेशावर खिलाफत स्थापन केली. सुरवातीच्या काळात खूप मोठ्या प्रमाणावर त्यांनी अमेरिकी शास्त्रांच्या आधारे विजयसुद्धा मिळवले. जगातली दोन मोठ्या खनिज तेलाच्या विहिरी त्यांच्या ताब्यात होत्या. मोठ्या प्रमाणावर बिगर मुसलमानांच्या कत्तली, धर्मांतरं, बलात्कार त्यांनी केले. ‘इस्लामिक स्टेट ऑफ इराक आणि सिरीया’ने स्थापन केलेली खिलाफत हा जगासमोरचा एक मोठा प्रश्न बनला होता. आता अमेरिका, सिरीया, तुर्कस्तान, रशिया आणि अन्य देशांच्या मदतीने आयसीसचा प्रभाव कमी करत करत ती खिलाफत नष्ट करण्याचे प्रयन्त यशस्वी होताना दिसत आहेत. ती आनंदाचीच गोष्ट आहे. पण अल कायदा किंवा आयसीसच्या पूर्वीच्या अतिरेकी संघटना आणि आयसीस यातला एक मुख्य फरक असा आहे की, आयसीसला अमेरिकेवर हल्ला करण्यासाठी इराक सिरीया मधून प्रशिक्षित झालेला दहशतवादी अमेरिकेत पाठवावा लागत नाही. अमेरिकेतलाच एक माणूस गोळीबार करतो, खून पडतो आणि त्याची जबाबदारी आयसीस स्वीकारते. युरोपात झालेले अनेक हल्ले हेच सांगतात. आयसीसचा खूप मोठा धोका युरोपीय आणि अमेरिकन पत्रकार आणि अभ्यासकांनी ओळखला आणि त्यांचा अभ्यास सुरु झाला. नियतकालिकातून लेख सुरु झाले, शेकड्यांनी पुस्तकं प्रकाशित झाली. भारतात त्याबाबतीत उदासीनता होती.

जसा आयसीसच्या अर्थकारण, ब्रेनवॉशींग, इतिहास अशा अभ्यास सुरु झाला तेव्हाच आयसीसचे प्रेरणा स्थान नेमके काय आहे, असा सुद्धा अभ्यास सुरु झाला. अनेक नियतकालिकांनी, वृत्तपत्रांनी आयसीसचे मूळ सलाफी पंथात आहे असे दिले. अनेक अर्थानी ते योग्य आहे. पण ‘सलाफी’ म्हणजे काय हे सांगण्यात अनेकांनी घोडचूक केलेली आहे. यातून फॉरेन अफेअर्स सुद्धा सुटलेले नाहीत. त्यांच्याबरोबर न्यूयॉर्क टाईम्स, द इकोनॉमिस्ट पर्यंत सगळे फसलेले आहेत. आणि मी इतका मोठा क्लेम कश्याच्या आधारे करतो आहे हे पुढे मी सांगणार आहेच. त्यासाठी ‘सलाफी’इझम म्हणजे काय, सुरवात कुठे झाली इथपासून सर्व मी सांगणे गरजेचे आहे.

‘सलाफी’म्हणेज मूळ शांततावादी इस्लामचा चुकीचा अन्वयार्थ लावलेला आक्रमक आणि जिहादी पंथ इतकी ‘सलाफीइझम’ ची बोळवण अनेकांनी केली आहे. सलाफीइझमच्या थोडंस खोलात शिरून विचार करणे गरजेचे आहे.

‘सलाफ’ या मूळ अरेबिक शब्दाचा अर्थ ‘अनुयानी’ किंवा ‘सहकारी’ असा होतो. ‘सलाफ’ हा प्रेषित मुहंमद पैगंबर यांच्या हादीसमध्ये अनेकदा येतो. अर्थात तो थेट ‘सलाफ’ असा शब्द असेल असे नाही. ‘सलाफ’ हा शब्द हादीसमध्ये प्रेषित पैगंबरयांचे ‘अनुयायी’ किंवा ‘सहकारी’ या अर्थाने वापरला गेला आहे. असे सहकारी ज्यांना प्रेशितांबरोबर वावरण्याची संधी मिळाली होती, प्रेशितांबरोबर बोलण्याची संधी मिळाली होती. त्यामुळे प्रेषित पैगंबर यांच्यानंतर इस्लामचे आकलन त्यांचे अचूक असले पाहिजे असे गृहीत धरले आहे. प्रेषितांनी सुद्धा एका हादीसमध्ये असे सांगितले आहे कि, माझ्या पिढीची माणसं ही बेस्ट आहेत, त्यांच्यानंतर येणारी पिढी ही तितकीच बेस्ट आहे, आणि त्यानंतर येणारी पिढी’सुद्धा. सहिह बुखारी (हादीस क्रमांक – ६४२९, २६५२) यांनी दोन ठिकाणी हे हादीस नोंदवलं आहे. प्रेषित ज्या पिढीचे होते ती पिढी धरून येणाऱ्या तीन पिढ्या ही पृथ्वीवरची बेस्ट ‘सर्वोत्कृष्ट’ माणसं असणार आहेत असं प्रेषितांनी नोंदवून ठेवलं आहे. (The best people are those of my century (generation), and then those who will come after them [the next century (generation)], and then those who will come after them [i.e., the next century) (generation)) (हे ते मूळ हादिस मधील वाक्य आहे) या तीन पिढ्यांच्या माणसांना ‘सलाफ’ म्हणतात. शिवाय सलाफ म्हणजे अनुयायी असा प्रेषितांच्या तोंडून झालेला उच्चार सुद्धा सहिह बुखारी यांनीच नोंदवून ठेवला आहे. बुखारी यांनी नोंदवलेलं हादीस (क्रमांक – ६२८५ आणि ६२८६) त्यात प्रेषित म्हणतात ‘So, be afraid of Allah, and be patient, for I am the best predecessor (salaf) for you (in the Hereafter).

थेट ‘सलाफ’ या शब्दाशिवाय सुद्धा अनेक ठिकाणी या अर्थाने हा शब्द वापरला गेला आहे, असे इस्लामी पंडित सांगतात. त्याचे संदर्भ हे हादीस मध्येच सापडतात. सुन्नी मुसलमान हे हादिस सर्वात पवित्र मानतात असे एकूण सहा संकलक आहेत. ज्यांनी प्रेषितांच्या कृती आणि उक्ती अतिशय परिश्रमपूर्वक गोळा केल्या आणि त्यांचे संकलन केले. त्यामध्ये सहिह बुखारी, सहीह मुस्लीम, अबू दावूद, जमी अत-त्रीमिधी, इब्न मजह आणि सुन्ना अन निसाई. या सहांपैकी जमी अत-त्रीमिधी आणि इब्न मजह यांनी नोंदवलेले काही हादीस मुद्दाम वाचण्यासारखे आहेत. प्रेषित मुहंमद सांगतात कि, ‘ज्यू धर्मात पुढे ७१ पंथ पडले, तसेच ख्रिश्चनांनमध्ये ७२ पंथ पडले. तसेच इस्लाममध्ये सुद्धा ७३ पंथ पडणार आहे’ (जमी अत-त्रीमिधी हादीस क्रमांक – २६४०) पण याबद्दल केवळ या एकमेव हादीस वाचून आकलन होणार नाही. इब्न मजह यांनी या प्रकारचे दोन हादीस नोंदवलेले आहे (क्रमांक – ३९९१ आणि ३९९२) त्यात प्रेषित सांगतात, ‘ज्यू धर्मात पुढे ७१ पंथ पडले, तसेच ख्रिश्चनांनमध्ये ७२ पंथ पडले. तसेच इस्लाममध्ये सुद्धा ७३ पंथ पडणार आहेत. त्यापैकी ७२ पंथाचे लोक नरकात जातील. अर्थात ते तिथे (नरकात) कायम राहणार नाहीत. पण एकच पंथ प्रेषितांच्या बरोबर थेट स्वर्गात जाईल’ इतर ७२ पंथाचे लोक नरकात जाऊन यातना भोगून पापक्षालन झाल्यानंतर स्वर्गात जातील. जो एक पंथ थेट स्वर्गात जाईल त्याला हादीस मध्ये ‘the main body’ ऑफ इस्लाम असे म्हणलेले आहे. अनेक इस्लामी पंडित एकमताने या ‘the main body’ ऑफ इस्लाम’ चा अर्थ ‘सलाफ’ असा लावतात.

‘सलाफी’ हा इझम होण्याची कारणं मात्र वेगळी आहेत. इसविसन १२५८ मध्ये मंगोल टोळ्यांनी बगदाद येथे असलेली अब्बासी खिलाफत नष्ट केली. त्याच्या पाच वर्षानंतर आताच्या तुर्कस्तानच्या दक्षिण टोकाचे गाव हर्रान येथे जन्म झाला ‘इब्न तामिया’याचा. शरियाचे अन्वयार्थ लावणाऱ्या ज्या चार परंपरा आहे त्यापैकी एक हंबाली पंथाचा हा एक मोठा विचारवंत होऊन गेला. मंगोल टोळ्यांमुळे इस्लामी राज्याची नासधूस झाली होती. आणि पुन्हा एकदा इस्लामच्या आदर्श तत्वावर राज्य उभे करायचे असल्यास काय केले पाहिजे, याचा विचार करून त्याने काही मार्गदर्शक तत्व मांडून दिली. ती साधारणपणे ‘कुराण आणि हादिस’ चा शब्दशः अन्वयार्थ लावण्याची पद्धत होती. आणि आदर्श इस्लामी राज्य म्हणजे जे प्रेषितांनी निर्माण केलं, शरियतनुसार चालणारं, हादीस आणि कुराण नुसार चालणारे राज्य हेच खरं इस्लामी राज्य हा साधा विचार त्याने मांडला. त्याच्या विचारात कुठेही ‘सलाफीइझम’ असा शब्द नाही. पण आधुनिक मुस्लीम पंडित ‘इब्न तामिया’ला सलाफीइझमचा प्रणेता मानतात. ‘सलाफ’ हा शब्द राजकीय चळवळीच्या दृष्टीनी प्रथम पॅन इस्लामी चळवळीचा प्रणेता ‘जमाल उद दीन अफगाणी’ याचा शिष्य ‘मुहंमद अब्दूह’ याने वापरला. पण हादीस मध्ये आणि इस्लामी प्रार्थमिक साहित्यात हा शब्द आधीपासून दिसतोच. इब्न तामिया याने लिहिलेल्या ‘मजमू अल फतवा’ या ग्रंथात तो लिहितो, ‘सलाफी धर्म तुम्ही निवडलात तर कोणीही तुमच्यावर टीका करणार नाही, कारण तो धर्म उद्दात्त धेय्यासाठी असेल. सलाफी धर्म हा सत्याशिवाय (मूळ इस्लामच्या संदेशापेक्षा) वेगळा असा नाहीच आहे.’ मुहंमद बीन अब्दुल वहाब लिहितो, ‘We are, and praise be to Allaah, followers and not innovators. We are followers of the Book and Sunnah and of the Righteous Salaf of this Ummah’

‘सलाफीइझम’ म्हणजे प्रेषित पैगंबर, कुराण, हादीस आणि प्रेषितांचे जवळचे सहकारी यांच्या तत्त्वांनुसार राज्य चालावे असा आग्रह धरणारी राजकीय चळवळ आहे. ‘इब्न तामिया’ याला सलाफीइझमचा प्रणेता मानतात. परंतु त्याची तात्विक मांडणी केली आहे अठराव्या शतकातील इस्लामी धर्मसुधारक ‘मुहंमद बीन अब्दुल वहाब’. त्याची मांडणी वेगळी नाही, इब्न तामियाप्रमाणेच त्याने मांडणी केली आहे. आज ज्याला वहाबीइझम म्हणून ओळखले जाते त्याची सुरवात या मुहंमद बीन अब्दुल वहाब’ याने केलेली आहे. आज ज्याला वहाबीझम म्हणले जाते त्यात आणि सलाफीझम म्हंटले जाते त्यात फारसा फरक नाही. या वहाबनेच ‘मुहंमद बीन सौद’ याच्या बरोबरीने पहिल्या सौदी स्टेटची स्थापना केली होती. मुहंमद बीन सौद हाच पहिल्या सौदी राज्याचा राजा बनला. सौदी अरेबियाच्या सर्व धार्मिक मांडणीमागे सर्व तात्विक पाठबळ मुहंमद बीन अब्दुल वहाब’ याचे आहे.  

मी सुरवातीला सांगितले की ‘सलाफी’ म्हणेज नेमकं काय हे समजावून सांगण्यात सर्व मोठी नियतकालिकं फसलेली आहेत. ते सांगतात की, सलाफी हे इस्लामचे विकृत आक्रमक स्वरूप आहे. पण तुम्ही इब्न तामिया, मुहंमद हयात इब्न इब्राहीम अल सिंधी, इब्न अल कयीमीन, मुहंमद बीन अब्दुल वहाब हे सलाफी किंवा वहाबी पंथाचे संस्थापक लोकं आहेत. त्यांची मांडणी बघा, आदर्श इस्लामी राज्य हे प्रेषितांचे हादीस, कुराण, आणि प्रेषितांचे सहकारी (सलाफ) यांच्यानुसार चालणारे असेल अशीच मांडणी ते करतात. सगळेच बिगर इस्लामी पंडित सुद्धा हीच मांडणी करतात. ही चुकीची मांडणी आहे असं मला वाटत. सर्व नियतकालिकं ‘सलाफी’ इस्लामवर टीका करताना हे विसरतात कि प्रेषित स्वतःला सलाफ म्हणवून घेत असत. त्यामुळे अनेक अर्थांनी ‘सलाफीइझम’ ही संकल्पना आधुनिक काळाचं आपत्य आहे असं समजण्याचं कारण नाही.  

फ्रंटलाईन सारख्या आघाडीच्या आणि प्रतिष्ठित मध्यमानेसुद्धा ‘सलाफ’ या शब्दाचा अर्थ ‘the ancient one’ असा लिहिलेला आहे. याचे अर्थ दोन होतात. एक अरबी लिपी आणि भाषा यांचे आकलन चुकलेलं आहे, किंवा ‘सलाफ’ ही संकल्पना फक्त अल कायदा आणि तत्सम इस्लामी दहशतवादी संघटना यांचा अभ्यास करून त्यांनी अभ्यासलेली आहे. एका मर्यादित दृष्टीने अभ्यास केल्यामुळे ही आकालानातली मर्यादा अनेक माध्यमांना पडलेली आहे. एक असा अभ्यासाचा नवा मार्ग विचारात घेता येऊ शकतो का, असा मला प्रश्न विचारायचा आहे. की इस्लामचा अभ्यास करताना प्रत्येक संकल्पनेला इस्लामी धर्मशास्त्रात आधार आहे का, हे पहिले पाहिजे. म्हणजे अभ्यासाचे एकाच वेळी दोन मार्ग समोर येतात. एक आज मुसलमान लोक कसे वागतात आणि दोन धर्म त्याबद्दल काय सांगतो. ‘सलाफ’चेच उदाहरण आपण घेऊ. आज सलाफी म्हणून आपण ज्याला ओळखतो त्याला धर्मात काही आधार आहे का? याचं उत्तर वरच्या परिच्छेदात दिलेलं आहे. आता ‘सलाफ’ या बद्दल लोकं काय विचार करतात. या पैकी ‘लोकं’ कसा विचार करतात याची अनेक अर्थानी उत्तरं फ्रंटलाईन, फॉरेन अफेअर्स, द इकॉनॉमिस्ट, न्यूयॉर्क टाईम्स सारख्या दर्जेदार माध्यमांनी दिलेली आहेत. त्या विशिष्ट संकल्पनेला धर्मात आधार आहे का, याचा आता शोध घेण्याची गरज निर्माण झाली आहे असं मला वाटत.

सलाफीझम, वहाबीझम यांच्या तात्विक मांडणीत आणि आदर्श इस्लामी राज्याच्या तात्विक मांडणीत फरक आहे का? असला तर काय आहे, असा एकदा विचार करून बघा .. इथे वहाबीझम आणि सलाफीझम म्हणजे लोकं कशी मांडणी करतात असा अर्थ अभिप्रेत आहे. त्याच्याबरोबर आदर्श इस्लामी राज्य म्हणजे धर्माची मांडणी कशी आहे असा अर्थ अभिप्रेत आहे.

-       मुकुल रणभोर  © 

-       mukulranbhor.blogspot.in

-       mukulranbhor111@gmail.com