प्रस्थापित व्यवस्थेविरोधात लढा, पण मग कोणती व्यवस्था आणणार?

'लोया' प्रकरणावरून अनेकांचा आपल्या न्यायव्यवस्थेवरचा विश्वास उडाला होता. तो आसाराम प्रकरणावरून पुन्हा बसला होता. आसाराम प्रकरणानंतरसुद्धा काही महाभाग होते, ते म्हणत होते की 'निर्णय झाला न्याय नाही', पण त्यांना त्यांना आपलं मत व्यक्त करायचा अधिकार आहे, तर आपण त्यांना महाभाग म्हणून खिजवा का? म्हणू दे!

पुण्यात एल्गार परिषद झाली. त्यात 'नवी पेशवाई' म्हणून मोदी-फडणवीस आणि तत्सम भाजपा सरकारवर टीका करण्यात आली. शिवाय आता संपूर्ण महाराष्ट्रभर त्या गटाने 'नवी पेशवाई' म्हणून मोहिमा सुद्धा सुरु केल्या आहेत. या अनुषंगाने काही युक्तीच्या गोष्टी सांगायच्या आहेत.

याझीदी मुलीवर आयसीसचे योद्धे जेव्हा बलात्कार करत होते तेव्हा ती याझीदी मुलगी बगदादीकडे जाऊन त्या अत्याचाराविरोधात न्याय मागू शकत नव्हती. आयसीसच्या प्रदेशात याझिदी मुलीवर बलात्कार हा गुन्हाच मानला जात नव्हता. तिथे मरणे किंवा अत्याचार सहन करणे एवढे दोनच पर्याय उपलब्ध होते. (http://mukulranbhor.blogspot.in/2016/10/revival-of-slavery-before-hour.html) काय प्रकारचे अत्याचार तिथे होत होते ते बघा. पण तिथे तो गुन्हा मानला गेला नव्हता त्यामुळे ते कृत्य करणाऱ्याला तिथे कोणतीही शिक्षा नव्हती. आपल्याकडे कोपर्डी येथे माझ्या एका बहिणीवर बलात्कार झाला. लोकहो, तिथे ते कृत्य करणाऱ्या लोकांवर आपल्या व्यवस्थेनी गुन्हे दाखल केले. कोर्टात त्यांच्याविरोधात केस उभी राहिली. जे कोणी आरोपी होते, त्यांच्यावरचे गुन्हे सिद्ध झाले. त्यांना शिक्षा सुद्धा झाल्या.

'नवी पेशवाई' म्हणून चाललेल्या प्रचारावर थोडा विचार करावा आपण. 'जुन्या पेशवाई' मध्ये दलितांची अवस्था किती बिकट होती हे वेगळं सांगायची गरज नाही. पण तिथेही आयसीसप्रमाणे दलितांना 'गळ्यात मडकं, कंबरेला कुंचला' हा गुन्हा मानलेला नव्हता. तेव्हा दलित त्या याझिदी मुलीप्रमाणे फक्त सहन करू शकत होते. आज दलितांवर त्या प्रकारचे अत्याचार होतात असं कोणी म्हणत असेल तर तो बालिश किंवा पोरकट म्हंटला पाहिजे. अत्याचार होतात, अजूनही होत आहेत. पुरोगामी महाराष्ट्र म्हणून मान शरमेनी खाली जाईल असे नितीन आगे, खैरलांजी अशी उदाहरण झाली आहेत. पण आता तो गुन्हा मानला गेला आहे. आता या प्रकारचे कृत्य करणाऱ्याला शिक्षेची तरतूद आहे.

अर्थात असे प्रकार होऊच नयेत, हे आदर्श. पण हा समाज १३० कोटींचा आहे. पण म्हणून हे लक्षात ठेवा की खैरलांजी हे अपवाद आहेत नियम नाहीत. असे अपवाद घडतात म्हणून व्यवस्था नाकारणे योग्य नाही.

या न्याय संस्थेत त्रुटी आहेत, हे मान्य. भ्रष्टाचार आहे, मान्य. कोपर्डी प्रकरणात 'संख्या पाहून' निर्णय झाला. तसा संख्याबळ नाही म्हणून नितीन आगे प्रकरणात झाला नाही. त्रुटी आहेत हे मान्यच आहे. पण 'नवी पेशवाई' म्हणून जी व्यवस्था नाकारण्याचा प्रयत्न सुरु आहे तो धोकादायक आहे. घटनेने स्थापन झालेल्या व्यवस्था नाकारणे म्हणेज त्या संविधानकर्त्याचा अपमान आहे.

व्यवस्थेची कार्यक्षमता सुधारणे हा उपाय असला पाहिजे. व्यवस्था नाकारणे हा उपाय असू शकत नाही.

लोकं प्रत्येक गोष्टीवर स्वतंत्र निर्णय देऊ लागले तर अराजक माजेल, हे लक्षात घेऊन देशातल्या सुज्ञ लोकांनी ठरवलं की आपण एक व्यवस्था उभी करू. लोकांमधले वाद, गुन्हे यांच्यावर ती व्यवस्था निर्णय देईल. शिवाय आपणच ती व्यवस्था उभी केलेली असल्यामुळे तिचे निर्णय आपल्यावर बंधनकारक आहेत. ते तसे असले पाहिजेत. प्रत्येक स्वतंत्र नागरिक स्वतंत्र व्यवस्थेप्रमाणे वागायला लागला तर होणाऱ्या अराजकाची कल्पना करा.

प्रस्थापित व्यवस्थेविरुद्ध लढणाऱ्या प्रत्येकाला हा प्रश्न विचारला पाहिजे की तुझा लढा हा फक्त सत्तेत बसणाऱ्या पक्षाविरुद्ध आहे की व्यवस्थेविरुद्ध? त्याचा लढा जर पक्षाविरुद्ध असेल तर त्याला तो विरोध करू द्यावा. पण जर लढा व्यवस्थेच्या विरोधात असेल तर त्याला हे विचारयला नको का, की बाबा तुला ही व्यवस्था बदलून नेमकी कोणी व्यवस्था आणायची आहे?

#एक_दिवस_एक_गाणं - तिन्ही सांजा सखे मिळाल्या

पुण्यातून गाडी घेऊन एकटा बाहेर पडलो. पुण्यातून बाहेर पडल्याच्या पहिल्या दिवशी माझं साडेचारशे किलोमीटर फिरणं झालं. कोकणात गेलो होतो. कऱ्हाडला एका मित्राला सोडलं. पुणे ते कऱ्हाड माझ्याबरोबर मित्र होता. पुढे संपूर्ण ट्रीपमध्ये माझ्याबरोबर कोणीही नव्हतं. एकटा होतो. आंबा घाटातून खाली उतरलो. मला शेवटी जायचं होतं संगमेश्वरला. पण माझ्याकडे पूर्ण दिवस होता. आणि रात्री संगमेश्वराच्या मंदिरात गाण्याचा कार्यक्रम होता. त्याच्यासःती मी गेलेलो. मग आंबा घाटातून खाली उतरून पालीहून थेट रत्नागिरीला गेलो. रविवार होता. रत्नागिरीला भगवतीदुर्गावर गेलो, तिथून आरे-वारे बीचवर थोडा वेळ घालवला. एकटाच होतो, काहीही गडबड नव्हती. चांगला तास दोन तास समुद्रकिनारी फिरत होतो.

मग गणपतीपुळ्याला गेलो तिथून पुढे. गणपतीचं दर्शन घेण्याचा काही फार मूड नव्हता. पुळ्याच्या किनाऱ्यावर गेलो, पण तिथे गर्दी होती खूप. आणि साधारण चार-साडेचार झाले होते. मी विचार केला की आरे-वारे बीचवर सनसेट बघावा आणि संगमेश्वरकडे निघावं. म्हणून मी परत आलो. खाडीपुलावर गाडी लावली आणि चालत चालत किनाऱ्यावर गेलो. तो किनारा खूप मोठा आहे. आणि सनसेट व्हायला अजून तरी दीड तास होता. भरपूर लांब पर्यंत चालत गेलो. किनाऱ्यावर सुशोभीकरण केलेलं आहे तिथे कपल्स बसून मिळालेल्या वेळेचा आणि एकांताचा चांगला उपयोग करत होते. वेळ-काळ-स्थळाचा तो सदुपयोग पाहून भारावून गेलो.

पुण्यातून निघताना मी आणि मित्र यांच्याशिवाय कोणालाही माहिती नव्हतं की मी कुठे चाललो आहे. आरे-वारे बीचवरून मी आईला फोन केला होता. पण बाकी कोणालाही माहिती नव्हतं. actually ,पुण्यातून बाहेर पडलो तेच मुळी भांडण करून. डोकं शांत करायचं होतं म्हणून! तिला कळलं जेव्हा मी आरे-वारे बीचवर आहे, तेच ती चिडली आणि रुसून बसली. फोनवर तिला म्हणालो, आरे-वारेवर आहे तेव्हा चिडून तिने फोन कट केला, आणि मेसेज केला, 'तुझं माझ्यावर प्रेमच नाही!'

तो मेसेज पाहून मला हासायला आलं. हे सगळं होईपर्यंत सहा वाजले होते. आणि मी शांत होतो पण back of the mind एक गाणं वाजायला लागलं. मला असं वाटलं की माझ्यामागे कोणीतरी संतूर वाजवत आहे. त्यातसुद्धा त्याने 'यमन' वाजवायला घेतला आहे. शेजारी रुसलेली ती उभी आहे, असा भास झाला. तिचा हात माझ्या हातात आहे असाही भास झाला.

तिच्या 'तुझं माझ्यावर प्रेमच नाही!' या मेसेजला उत्तर म्हणून तो 'यमन', संतूर, शेजारी उभी असलेली ती. तो अस्ताला जाणारा सूर्य सगळं गात होतं लताबाईंच्या आवाजात,

तिन्ही सांजा सखे मिळाल्या.
मी तिला म्हणालो,
ही वेळ नोंद करून ठेव. हा मागचा यमन, ती संतूर, तो बघ समोरचा लाल, केशरी झालेला सूर्य. हे सगळं नोंदवून ठेव. तिन्ही सांजा सखे मिळाल्या, आणि या वेळेला तुला वचन देतो, 'आज पासुनी जिवे अधिक तू माझ्या, हृदयाच्या!

तो सोन्याचा गोळा, हा बुडणारा सूर्य पाहून ठेव, तो सूर्य आणि खालचा समुद्र याला अर्थ मिळतो तो त्या चक्रवालामुळे (क्षितीजामुळे) ते क्षितीजसुद्धा पाहून ठेव. तिन्ही लोकांत फिरणारा पवित्र वारा आणि तितकीच ही गंभीर होत जाणारी रात्र. त्याची ही सुरवात आहे, पाहून ठेव. हे सगळं तुझ्या मनात तू जे चित्र काढते आहेस ना, त्याच्यावर नोंदवून ठेव. ठेवलंस? आता ऐक, हे सगळं साक्षी ठेवून आता तुझा हात माझ्या हातात दे!

बासरी ऐकली आहेस, श्रीकृष्ण वाजवतो ती? कशी गोड लागते कानाला. आठव. तुला वाटेल हे काय आठवायला सांगतो आहे? पण आठव, सुंदर कविता वाचली आहेस? त्यात 'रस' कसा असतो? तसाच गंध सुमनांत, रस जसा बघ या द्रक्ष्यात. पाणी जसे मोत्यात, मनोहर वर्ण सुवर्णात.

हे सगळं आठव. बासरी आणि नाद वेगळे काढता येत नाहीत, येतात का? सुंदर कवितेतून रस वेगळा काढता येत नाही, गंध सुमनांतून. मोत्यातून पाणी वेगळं काढता येतं का? सोन्यातून त्याचा तो मनोहर वर्ण येईल काढता वेगळा?

मगाशी जे चित्र मनावर नोंदवून ठेवलं आहेस ना, ते आता पुन्हा नजरेसमोर आण. ही आता दिलेली उदाहरण पुन्हा आठव. या यमन, संतूर, तो बुडणारा सूर्य यांच्या साक्षीने तुझा हात हातात घेतेलेला आहे तेव्हा तुला वचन देतो,

'हृदयी मी साठवि तुज तसा, जीवित जो मजला.' तिन्ही सांजा सखे मिळाल्या..

माझ्या मनात सुरु असलेलं गाणं संपलं होतं. म्हणून मी बाजूला पाहिलं तर मोबाईल वाजत होता. मी उघडून पहिला तर फक्त '😊' एवढाच मेसेज होता.

(गाणं लिहायचं म्हणून प्रसंग उभा केलेला आहे!)
https://www.youtube.com/watch?v=D6OqMMxtyWc
#एक_दिवस_एक_गाणं

एक_दिवस_एक_गाणं - 'शाम' कल्याण

संध्याकाळ कोणाचीच नाही. ती धड दिवसाची नाही, धड रात्रीची नाही. जसा 'मारवा', तो जिथून सुरवात होते तिथे जातंच नाही. त्याच्या आसपास फिरत राहतो, पण षड्जावर येत नाही. हे गुलझारच्या संध्याकाळच्या वर्णनाचे मराठी शब्द आहेत.

"रात और दिन कितने खूबसूरत दो वक़्त हैं, और कितने खूबसूरत दो लफ्ज़। इन दो लफ़्ज़ों के बीच में, एक वक्त आता है, जिसे शाम का वक़्त कहते हैं। ये वो वक़्त है, जिसे न रात अपनाती है, न दिन अपने साथ लेकर जाता है। इस छोड़े हुए, या छूटे हुए लावारिस वक़्त से, शायर अक्सर कोई न कोई लम्हा चुन लेता है, और सी लेता है अपने शेरों में। लेकिन कोई-कोई शाम भी ऐसी बाँझ होती है, के कोई लम्हा देकर नहीं जाती।"

इजाजतमध्ये 'महिंदर'चं मायावर पूर्वीपासून प्रेम असतं. पण आई वडिलांच्या दबावाखाली आणि स्वखुशीने, असं एकाच वेळी सुधाशी लग्न करतो. सुधाला महिंदरचं माया वरचं प्रेम मान्य असतं किंवा ते तिने स्वीकारलेलं असतं. सुधा सतत स्वतःला समजावत असते की, आपल्याला महिंदरचं प्रेम मान्य आहे! कारण मानवाचा मूळ स्वभावापैकी असलेला गुण म्हणजे 'पझेसिव्हनेस' तो माणसाची पाठ सोडत नाही. हा गुण हळूहळू कमी करत नेला पाहिजे, ही साधना सतत करायची आहे. पण ही साधना सगळ्यांना जमत नाही. काही लोक त्या स्वभावात गुरफटून जातात आणि आपल्याबरोबर आपल्या जोडीदाराचं आयुष्य कडवट करत नेतात. पण इथे सुधाला याची जाणीव आहे की हा पझेसिव्हनेस चुकीचा आहे. पण शेवटी ती सुद्धा 'माणूस' आहे. तिला कल्पना देऊन महिंदर मायाला भेटायला जातो आणि अनेक दिवस परत घरी येत नाही.

दिवसाच्या रोजच्या रुटीनमध्ये वेळ कसा जातो हे लक्षात येत नाही, पण ही जी संध्याकाळची वेळ आहे ती आयुष्य, सुख, समाधान हे सगळं अधांतरी असल्याचा फील देते. ते सुद्धा मोकळा वेळ असेल, आपण एकटे असू, बोलायला कोणी नसेल तर तो वेळ मांजा तुटलेल्या पतंगासारखा अधांतरी फिरत राहतो. मारव्यासारखाच!

सावल्या लांब गेलेल्या असताना घराच्या एका कोपऱ्यात बासरीच्या सुरात डोळ्यात आलेलं पाणी डोळ्यातून बाहेर पडणार नाही याची काळजी घेत सुधाच्या तोंडून शब्द बाहेर पडतात, तबला सुद्धा वाजतो आहे तो offbeat. तो सुद्धा काहीतरी 'चुकतय' असं सतत भासवत राहतो..

खाली हात शाम आई है, खाली हात जायेगी..
आज भी ना आया कोई, खाली लौट जायेगी ..

जसे गेले अनेक दिवस संध्याकाळी, जेव्हा तुझी मला गरज आहे तेव्हा तू माझ्याबरोबर नाहीस. ही संध्याकाळ येताना एकटी आली, ती तुला घेऊन आली नाही आणि याचा अर्थ जाताना सुद्धा एकटी जाईल! आणि नेहमीप्रमाणे मी एकटीच .. खाली हात शाम आई, खाली हात जाये गी. आज भी ना आया कोई, म्हणजे याचा अर्थ आजची संध्याकाळ सुद्धा रिकामी रिकामी जाणार.. सावल्या अशाच लांब होत होत नाहीश्या होणार आणि माझं सांत्वन करायला सावल्या सुद्धा उरणार नाहीत.

सुधाला महिंदरचं मायाशी असलेलं रिलेशन मान्य करायचं आहे, असं तिचा मेंदू सांगतो आहे, पण वो नादान दिल, ये मानने के लिये तय्यार नाही. तिला रडायचं आहे, पण मेंदू सांगतो रडायचं नाही.

आज भी ना आये आसू, आज भी ना भिगे नैना
आज भी ये कोरी रैना, कोरी लौट जायेगी ..

आजच्या संध्याकाळी फक्त 'खाली हात शाम आई है'एवढं एकंच गाणं आठवत नाहीये. तिकडे मदन मोहननी संगीत दिलेली एक गझल आहे, गायली आहे तलत महमूदनी.. आणि तलत नी गायली आहे यातच ती गोड आहे, हे आलं. शब्द आहेत,

फिर वही शाम, वही गम, वही तनहाई है
दिल को समझाने तेरी याद चली आई है ..

म्हणजे सुधाची जी तक्रार आहे तीच तलत गातो आहे. पुन्हा एकदा ती संध्याकाळ येणार तेच दुःख, तीच बेचैनी घेऊन येणार .. आणि माझ्या सांत्वनाला तू नसणार. मग कोण? तर, दिल को समाजाने तेरी याद चाली आई है ..

असं होऊ नये, की आता भेट सुद्धा होण अवघड होईल. कदाचित होणार ही नाही. आपण शेवटचे भेटलो होतो तेव्हाची मी तुला सांगत होतो ती गोष्ट अपुरी राहील का? तेवढी गोष्ट पुरी ऐकून घेण्यासाठी तरी ये, रंजीश ही सही, दिल ही दुखाने के लिये आ, तसं अजून एकदा भेटलं पाहिजे,

जाने अब तुझसे मुलाकात कभी हो के ना हो,
जो अधुरी रेही वो बात कभी हो के ना हो,
मेरी मंझील, तेरी मंझील से बिछड आई है ..

खाली हात शाम आई है -
https://www.youtube.com/watch?v=LysB0v2wKVY

फिर वोही शाम, वोही गम, वोही तनहाई -
https://www.youtube.com/watch?v=07aPnoiSCKU

एक-दिवस_एक_गाणं - कई बार यूं भी देखा है

रिलेशनमध्ये असताना दोघांचीही प्रगती झाली पाहिजे, दोघांनीही एकमेकांना आधार देत, मागे उभं रहात एकमेकांच्या उत्कार्षामध्ये सहभागी असलं पाहिजे, हा एक विचार मी वपुंच्या कथांमधून ऐकला होता. आता वपुंच्या कथांबद्दल फारसं अप्रूप वाटत नाही. कारण तो एक काळ असतो. वपु आवडण्याचा एक काळ असतो. पण मी जो रोज वागतो बोलतो, याच्यावर खूप मोठा प्रभाव मी सुरवातीला वाचलेल्या पुस्तकांचा आहे. कधी कधी तो भार वाटतो, पण त्याला इलाज नाही. रिलेशनमध्ये असताना किती सावध असावं लागतं याचा धडा 'दुनियादारी' पेक्षा कोणत्याच पुस्तकातून मिळू शकत नाही, असं माझं ठाम मत आहे. चित्रपटावर जाऊ नका, मूळ पुस्तकाला हात घाला.

अशाच मनस्थितीमध्ये असताना एका नवीन मुलीशी ओळख झाली. चुणचुणीत होती, हुशार होती, दिसायची पण चांगली बर का! आणि मित्रमंडळीत पुस्तकं, वाचन वगैरे संबंधी आपण आत्मविश्वासाने बोलत असलो की कोणालाही आकर्षण वाटतं हा माझा अनुभव आहे. असंच एकदा चारचौघात वपुंच्या कथांबद्दल तावातावाने बोलत होतो. ते बहुदा तिने ऐकलं. तोपर्यंत मुली आपणहून आपल्याशी बोलायला येतात ही मला अंधश्रद्धा वाटायची. पण ती वपुंचं नाव ऐकून बोलायला आली. बोलणं झाल्यावर असं लक्षात आलं कि वपु म्हणजे तीचा जीव कि प्राण. ती सुद्धा तावातावानेच बोलत होती. पण तिच्याशी मैत्री झाली. त्याचं एकमेव कारण वपु होतं. ती आपणहून बोलायला आली होती, यावरून डेरिंगसुद्धा दिसत होतं. काही दिवसांच्या मैत्रीनंतर असं कळलं कि तिला क्लासिकल खूप आवडतं. जुनी हिंदी गाणी खूप आवडतात. एक एक धागा जुळत होता, असं म्हणायला हरकत नाही! एक दिवस असच कोणतं तरी गाणं मी सकाळपासून ऐकत होतो. नवीन काहीतरी कळल्यासारखं वाटत होतं. मी तिला फोन केला, आणि 'तुला काही तरी जबरदस्त सांगायचं आहे' असं म्हणालो. मग आम्ही एका निवांत ठिकाणी बसून तास-दोन तास ते गाणं ऐकलं, त्यावर भरपूर बोललो. पुढे काही दिवसांनी तिने मला सांगितलं कि, 'तु मला आवडतोस', पण मी तेव्हा रिलेशनमध्ये होतो. तेव्हा वरचे वपुंचे विचार सतत डोक्यात फिरायला लागले. 'आपली प्रगती होते आहे का? आपली प्रगती होते आहे का?' आणि मी आधीच वेगळ्या रिलेशनमध्ये होतो, ही मला आपण केलेली गडबड वाटायला लागली. 'मी कन्फ्युज' झालो!!

पुढे सगळं सुरळीत झालं. पण कधी कधी माणूस कन्फ्युज होऊ शकतो, आणि हा त्याचा गुन्हा नसतो, समोरच्यावर केलेला अन्याय नसतो. एक वाईट स्वप्न म्हणून त्याच्याकडे बघायचं असतं!!

एक उच्चशिक्षित मुलगी नोकरीसाठी म्हणून मुंबईमध्ये येते. तिचं ज्याच्याबरोबर लग्न ठरलेलं असतं तो दिल्लीमध्ये असतो. त्याची तिथे परमनंट नोकरी असते. दोघांचंही एकमेकांवर प्रेम असतं. टिपिकल कपल सारखे ते कायम भांडत असतात. तो कायम उशिरा येणार. हिला भेटायला आला कि मित्रांबरोबर बोलत वेळ घालवणार, हिच्या नवीन साडीचा रंग अॅप्रिशिएट करणार नाही. पण या सगळ्यासहीत दोघांचही एकमेकांवर प्रेम असतं. ती नोकरीसाठी मुंबईला मुलाखतीसाठी जाते. तिथे तिला तीचा जुना कॉलेजमधला मित्र भेटतो. तिची मुंबईमधली सगळी सोय करतो. तिच्यासाठी कॉफी बनवून आणतो. तिच्या साडीचा रंग अॅप्रिशिएट करतो. सगळ्यात महत्वाचं म्हणजे वेळेवर येत असतो.

अशा वेळी माणूस कन्फ्युज होणं स्वाभाविक आहे. मुलाखतीचं काम आटपून ते बहुदा जेवण करून घरी चाललेले असतात. टॅक्सीमधून जाताना तीचा मुंबईचा मित्र नवीन शेजारी बसलेला असतो, त्याचा कॅज्युअली हात टॅक्सीच्या सीट वर पडलेला असतो. तिच्या मनात द्वंद सुरूच आहे. ती तिच्या मदतीमुळे भारावून गेलेली आहे. तिच्या मनातलं द्वंद संगीतकार सलील चौधरी आणि गायक मुकेश यांची जे काय पडद्यावर उतरवलं आहे त्याला तोड नाही!

टॅक्सीचा प्रवास, त्याचा तिच्या शेजारी पडलेला हात, कॅज्युअली तो घेणारा सिगरेटचा झुरका याच्यामागून आपल्याला कोणत्याही वाद्याशिवाय मुकेशचे शब्द ऐकू येतात,

'कई बार यूं ही देखा है, ये जो मन की सीमा रेखा है' आपल्याच मनाने स्वतःसाठी घालून घेतलेल्या काही चौकटी असतात. कधी कधी असं वाटतं की आपणच आपल्या मनाला बंधनं घालून घेण्यात काय हशील आहे! एखादे संवाद चालावेत इतके साधे शब्द कवी योगेश याचे आहेत. 'कई बार यूं ही देखा है, ये जो मन की सीमा रेखा है' आणि मग सॅक्सोफोन सुरु होतो. तिचा अभिनय क्युट अशा 'विद्या सिन्हाचा' आहे. सॅक्सोफोनचा आवाज सुरु असतो तेव्हा तिने आपलं द्वंद आणि अस्वस्थता क्लासिक दाखवली आहे. सॅक्सोफोन थांबतो तिथे ती त्याच्या हाताकडे बघते आणि पुन्हा एकदा मुकेश 'कई बार यूं ही देखा है, ये जो मन की सीमा रेखा है' अन्जानी प्यास के पीछे, अन्जानी आस के पीछे, मन दौड़ने लगता है'

सतत आपण या विचारात असतो कि 'हे योग्य कि ते योग्य?', 'राहों में, जीवन की राहों में जो खिले हैं फूल फूल मुस्कुराके' उघड्या डोळ्यांनी बघताना समोर असलेल्या पर्यायांचा आपण सम्यक विचार करू शकत नाही. 'कौन सा फूल चुराके, रख लूं मन में सजाके?' कवितेचा अर्थ लागायला लागू नये इतके सोपे शब्द आहेत!

कन्फ्युजन नेमकं काय आहे, कोणत्या दोन बाबींत कन्फ्युजन आहे हे सुद्धा कळेनास होतं. अशा वेळी कन्फ्युजन दूर कसं करायचं हा प्रश्न खूप अवघड होऊन बसतो, जानूँ ना, उलझन ये जानूँ ना, सुलझाऊं कैसे कुछ समझ न पाऊँ'

'किसको मीत बनाऊँ, किसकी प्रीत भुलाऊँ!' तिची अस्वस्थता जितकी बालिश आणि चाईल्डीश आहे तितकाच मुकेश याचा आवाज.. 'मुकेश'च्या आवाजाची रेंज किशोर कुमार किंवा रफीइतकी व्हर्सेटाईल नसेल. पण त्याच्या आवाजातला निरागसपणा आहे त्याला तोड नाही!

हे सगळं जरी असलं तरी गाण्याचा आणि पिक्चरचा शेवट कोणाचाही गैरसमज होऊ नये यासाठी सांगणे अत्यावश्यक आहे. शेवटी ती दिल्लीच्याच मुलाबरोबर जाते. थोडाकाळ कन्फ्युजन झालं म्हणून जुने सगळे धागे ती तोडून टाकू शकत नाही. आणि टिपिकल बॉलीवूड टाईप पिक्चर संपवला आहे,
And they happily lived ever after!
https://www.youtube.com/watch?v=CPwbi-hfenI

tag

एक_दिवस_एक_गाणं - तेरे बिना जिंदगी से

'जब तक तुम यहां हों, रोज घर पें खाने के लिये तो आयाही करोगी, खाने के बाद घुमने निकाल आया करेंगे, कम से कम ये इमारते खुछ दिनो के लिये तो बस जायेगी' असं म्हणून संजीव कुमार आरती देवीला रोज तिच्या अत्यंत बिझी अशा सार्वजनिक आयुष्यापासून लांब न्यायचं नियोजन करतो. आणि मग अशा ३ रात्रींची ती गोष्ट आहे. दिवसा जरी ते फिरायला बाहेर पडलेले असले तरी ते थंड प्रदेशात. पूर्वीची आरती आता झालेली 'आरती देवी' शाल आणायला विसरते, तो पूर्वीप्रमाणेच आपला कोट काढून तिच्या अंगावर चढवतो, 'तुम नही बदलोगी' म्हणून चालायला लागतो!

उध्वस्त प्राचीन मंदिरांच्या प्रदेशात वैयक्तिक महत्वाकांक्षेसाठी दूर गेलेले दोन जीव पुन्हा एकत्र येतात. ते दिवस अगदी काल घडल्याप्रमाणे दोघानाही आठवत तर असतातच, पण दोघंही आता तसे एकेमेकांपासून लांब गेलेले आहेत, त्यांच्या त्यांच्या आयुष्यात ते आता एकमेकांशिवाय सेट झालेले आहेत, दोघांची वयं सुद्धा झालेली आहेत, पण पूर्वीचा तो 'तुम आ गये हो, नूर आ गया है' वाला काळ दोघांच्याही स्मरणातून जात नाही, एकमेकांच्या अस्तित्वानी सुद्धा वातावरण फ्रेश होऊन जातं, याचा त्यांनी पूर्वी अनुभव घेतलेला आहे ना, तो विसरता येत नाही. म्हणून 'जब तक यहां हो, खाने का बाद घुमने निकल आया करेंगे' म्हणून ते बाहेर पडलेत. बहुतेक जुन्या आठवणी आठवून रडण्यासाठीच. एरवीच्या सार्वजनिक आयुष्यात असं मोकळेपणानी रडता थोडंच येतं!

त्या वातावरणाचाच एक दोष असतो, उदा. संध्याकाळी हमखास मारवा लागावा. त्यात हमखास 'खाली हात शाम आयी, खाली हात जायेगी' हे लागावं. तसंच, त्या उध्वस्त मंदिरांच्या आसपास त्यांना अजून व्याकूळ करणारा भूतकाळच आठवतो. 'शायद उन दिनो की बात होगी, जब ये इमारते अभी उजडी नाही थी|' तिला वाजत असलेली थंडी त्याच्या लक्षात येते, तो आपला कोट तिच्या अंगावर चढवतो, आणि कंठाशी आलेला आवेग अनावर होतो. आतापर्यंत मोठ्या कष्टानी आवर घातलेलं मन वाहू लागतं! 'तुम नही बदलोगी' म्हणून मारलेला बाण सुटला आहे, आता त्याला कोणी रोखू शकत नाही, याची दोघानांही जाणीव होते.

पण जखम झालेली आहे, ती झालेली होतीच मागची ९ वर्ष! तिला त्या बाणानी उघडं पाडलं! ९ वर्षाचा दुष्काळ संपवून ते दोघं एकत्र आलेत ते जुन्या आठवणी आठवून फक्त रडायला! बाकी आयुष्य चांगलं चाललंय, तक्रारीला फारशी जागा नाही. पण माहितीये का, तु नाहीस 'त्याला मी आयुष्य मनातच नाही!' खरं म्हणजे एकच तक्रार आहे की, या माझ्या आयुष्यात तु नाहीस..

आता ९ वर्षांनी पुन्हा असं होण्याची काही शक्यता आहे का, की आपल्या वाटा जुळतील? किंवा तुझ्याबरोबर मला चालता येईल? काय आहे माहितीये का, तु बरोबर असलास तर, 'तुम अगर साथ हो, मंजिलो की कमी तो नही' सगळं आहे, फक्त 'तेरे बिना जिंदगी से कोई शिकवा नाही'

तीव्र भावना कधीच शब्दात व्यक्त करता येत नाहीत. कारण शब्दांचीच मर्यादा पडते. भावना तीव्र असतात तेवढे भावनेचा अर्थ पोचवू शकतील असे शब्द उपलब्ध नसतात. त्यामुळे अशा भावना मुक्याने व्यक्त होतात. इथे सुद्धा दोघांचेही डोळे भरून आलेत, डोळे बोलतायेत, पण तोंडातून शब्द बाहेर पडत नाहीत. केवळ 'उरातले थेट उरामध्ये!' सगळा जो आकांत मनात दोघांच्याही सुरु आहे, तो 'मागे' सुरु आहे.

'खाने के बाद घुमने निकल आया करेंगे' या शब्दाला जागून ते दुसऱ्या दिवशी फिरायला येतात तेव्हा आदल्या दिवशीची चूक तिने सुधारलेली असते. ती येताना शाल बरोबर लपेटून घेऊन येते. पण, 'चांद? वो तो रोज निकलता होगा?, 'हम, लेकीन बीच मै अमावस आ जाती है. वैसे तो अमावस पंधरा दिन की होती है, लेकीन इस बार बहोत लंबी थी!' ...... 'नौ बरस लंबी थी ना?' ....

तो नऊ वर्षाचा दुष्काळ फक्त तुझ्यासाठी नव्हता रे! रोज वाटतं, 'जी मै आता है तेरे दामन मै सर छूपाके हम रोते रहे, रोते रहे! का रे, तुला नाही वाटत! आपल्याला समोर दिसते ती 'आरती देवी' रडत नाहीये, पण डोळे भरून आलेत. तिचं समाजातलं स्थान तिला चारचौघात रडण्याची परवानगी देत नाही बहुदा! पण तिला रडायचंय, त्याच्या खांद्यावर डोकं ठेऊन! आणि तिला माहितीये त्यालाही! पुन्हा 'उरातले थेट उरामध्ये' त्याला कळतं तिला रडायचंय, ती मुक्यानेच विचारतीये, 'तेरी ही आंखो मै आसूओं की नमी तो नही?' त्यावेळी तो म्हणतो, मुक्यानेच, माझंही दुःख तेच आहे जे तुझं आहे. 'तेरे बिना जिंदगी से कोई शिकवा नही, तेरे बिना जिंदगी भी लेकीन, जिंदगी नही' त्याचा सुद्धा तिच्याशी चालेलला संवाद मूक आहे! त्याच्या तोंडून शब्द फुटत नाहीत, पण आकांत लक्षात येतो! न राहवून त्याच्या 'कोरड्या' डोळ्यात पाणी उभं राहतं, ते पाहून तिच्या जीवात जीव येतो. तिला याची खात्री पटते 'त्याला सुद्धा रडायचंय, तिच्या खांद्यावर डोकं ठेऊन!' तिच्या चेहेऱ्यावर हास्य उमटतं!
भोगले जे दुःख त्याला सुख म्हणावे लागले
एवढे मी भोगिले की मज हसावे लागले! (-सुरेश भट)
दोघंही एकमेकांकडे पाहून केविलवाणा हसण्याचा प्रयत्न करतात. दोघांनाही माहितीये की, हसण्याचा हा प्रयत्न केविलवाणा आहे!

तिसऱ्या दिवशी मात्र ते रात्री फिरायला बाहेर पडतात. बहुतेक ही त्यांना मिळालेली निवांतपणाची शेवटची रात्र. उद्या कितीही झालं तरी तिला तिचं आता चांगलं प्रस्थापित झालेलं राजकीय आयुष्य आहे, त्याचं तेजीत चाललेलं हॉटेल आहे. तर आता शेवटची रात्र आपल्या हातात आहे. तेव्हा काय करूया? बघ, तु जर सांगितलंस त्या रात्रीला की, आजची रात्र थोडी हळूहळू पुढे सरक. तु त्या चंद्राला सांगितलंस की आजची रात्र तु आहे तिथेच थांब, तर तो थांबेलही! कारण ही रात्र हातातून गेली तर जगण्यासाठी लागणारं एकमेव साधन 'तू' तेच निघून जाईल.
रात की बात है, और जिंदगी बाकी तो नही|'
तेरे बिना जिंदगी भी लेकीन,
जिंदगी नही, जिंदगी नही ...

(https://www.youtube.com/watch?v=8-HnmVg0-O8)

एक_दिवस_एक_गाणं - अभी ना जाओ छोडकर

पेपरसाठी म्हणून ती पुण्यात आली होती. जवळ जवळ महिनाभरानी ती मला भेटत होती. म्हणून तिला घ्यायला गेलो होतो. पेपर तासभर उशिरा संपला. मी वाट बघत उभा होतो. तासभर उशिरा ती आली. मग आम्ही जेवायला गेलो. जेवलो वगैरे, आणि मग तिला म्हणालो, 'मला एका महत्त्वाच्या कामाला जायचं आहे.' तर चिडली माझ्यावर! म्हणाली, 'मी आल्यावरच तुला सगळी महत्त्वाची कामं करायची असतील! जा तू आणि येऊच नको.. मी जाते निघून' ती जाणार होती ती पुन्हा अनिश्चित काळासाठी. परत कधी भेट होईल याची काहीही शक्यता सुद्धा सांगता येत नाही.

काम टाळता येण्यासारखं नव्हतं. नाही तरी महिनाभरानी ती आली होती, तर मला सुद्धा जमेल तेवढा वेळ तिच्याबरोबर थांबायचं होतं. पण महत्त्वाची सुद्धा कामं अचानक निघतात त्याला कोण काय करणार. ज्यांना भेटायला गेलो होतो त्यांच्याबरोबर बसलो होतो तेव्हा तिचा फोन आला, 'मी ६ वाजेपर्यंत थांबते आहे, तुला असेल माझ्यासाठी वेळ तर ये' आणि फोन कट केला. तसंही काम पूर्ण झालं होतं. मी पण फार लांबड न लावता तिथून पाय काढता घेतला. कोणत्या हॉटेलमध्ये ती आणि माझे मित्र बसले होते, तिथे पोचलो. तर ती माझ्याकड बघतंही नव्हती. वातावरण बरंच तापलं होतं. मला त्याचा अंदाज आला होताच. मग मी तिच्या आवडीचा स्पेशल चहा मागवला. बहुदा चहानी वातावरण नॉर्मलयायची शक्यता होती. पण माझी चूक खूप मोठ्ठी होती त्यामुळं मला मनवण्यासाठी मोठ्ठं काहीतरी करणं गरजेचं होतं ..

तिला ती म्हणेल तिथे मी सोडायला तयार झालो. तिने सांगितलेलं ठिकाण गाठ्याण्यासाठी आम्ही होतो त्या हॉटेलपासून किमान ३५ किलोमीटर लांब होतं. पण आज ती म्हणेल ते करायला मी तयार होतो.

ठीक आहे! आम्ही निघालो, गाडीवर मागे ती बसली होती तरीही वातावरण अजून थंड झालं नव्हतं. काहीतरी विशेष करणं फार गरजेचं आहे. एरवी तसा मी कमी बोलतो, पण त्यादिवशी मी आठवून आठवून बोलत होतो, प्रश्न विचारात होतो. पण एकदम माझ्या डोक्यात आयडिया आली.

तिला म्हणालो तुझे कान पाठीला लाव. (आपण काही बोललो तर ट्राफिकच्या आवाजात मागे ऐकू जात नाही, पण पाठीला कान लावला तर ऐकता येतं - इच्छुकांसाठी सांगून ठेवतो) तिलाही लक्षात आलं बहुदा माझ्या डोक्यात काय आहे. तिने कान पाठीला लावले.

मी गायला सुरवात केली,
अभी ना जाओ छोडकर, के दिल अभी भरा नही

तिचे हात माझ्या खांद्यावर आले. वातावरण थंड व्हायला सुरवात झाली होती.

अभी अभी तो आई हो, अभी अभी तो
अभी अभी तो आई हो, बहार बन के छाई हो
हवा जरा मेहेक ले, नजर जरा बहक तो लो
ये शाम ढल तो ले जरा, ये दिल संभल तो ले जरा,
मै थोडी देर जी तो लू, नशे के घुट पी तो लू
अभी तो कुछ कहां नही, अभी तो कुछ सुना नाही ..

आता 'हम दोनो'मध्ये हे गाणं रफीनी म्हणालंय शिवाय आशा भोसले पण आहे. पण गाण्यात हे पाहिलं कडवं रफीनी म्हंटल आहे. शिवाय गाण्याचं पिक्चरायाझेशन सुद्धा अनेक दिवसांनी मिळालेला निवांत वेळ संपू नये म्हणून देव आनंद 'साधना'साठी म्हणत असतो. आणि देव आनंदच्या साधनाची सुद्धा त्याला सोडून जायची इच्छा नसतेच. पण अपरिहार्यता आहे. साधनाची सुद्धा तिची सुद्धा.

अभी तो कुछ कहां नही, अभी तो कुछ सुना नाही ..
अभी ना जाओ छोडकर, के दिल अभी भरा नही ..

हे शेवटचे शब्द माझ्या तोंडून बाहेर पडलो तेव्हा माझ्या पाठीवर मला ओलं ओलं काहीतरी जाणवलं. गाडी थांबवली तिच्याकडे पाहिलं तेव्हा, डोळ्यात पाणी होतं आणि ओठात हासू होतं ..

so, finaly वातावरण थंड झालं होतं.
माझं काम सुद्धा झालं. कोणीही नाराज मनानी झोपलं नाही.

एक_दिवस_एक_गाणं - कुछ तो लोग कहेंगे

सामान्य, मध्यमवर्गीय मानसिकता असलेली पुष्पा मध्यमवर्गीय आयुष्य जगत आहे. भारतातल्या कोणत्याही शहरात जा मध्यमवर्गीय मानसिकता असलेली कुटुंबच्या कुटुंब फार मोठ्या महत्त्वाकांक्षा न बाळगता आयुष्य पुढे ढकलत असतात. लहान लहान समस्यासुद्धा आयुष्यभर पुराव्या इतक्या मोठ्या होऊन जातात. मध्यमवर्गीय समस्या कोणालाही सांगता येत नाही. कारण दोन वेळेला पुरेल इतकं उत्पन्न तर असतं पण मध्यमवर्गीय सन्मानासाठी काहीही उरत नाही. अशीच 'पुष्पा' मध्यमवर्गीय स्वप्न बघत बघत लहानाची मोठी झालेली आहे. एक चांगला नवरा मिळावा, दोन लहान गोड मुलं असावी. नवरा संध्याकाळी कामाहून दमून घरी आल्यावर त्याला चहा, मुलांची शाळेतून येण्याची वाट बघावी. पण स्वार्थी बेईमान नातेवाईकांमुळे पुष्पावर रस्त्यावर येण्याची वेळ येते. आपलं हक्काचं घर, गाव सोडून बकाल शहरात नैतिकतेच्या सर्व मर्यादा सोडून पोटाची भूक भागवण्यासाठी कोणाच्यातरी शरीराची भूक भागवण्याची वेळ येते. 

इथून पुढे हिंदी चित्रपट सुरु होतो. त्या परिस्थितीने पिचलेल्या, समाजाने ओरबाडून टाकलेल्या पुष्पाच्या प्रेमात शहरातला एक श्रीमंत आणि समंजस बिझनेसमन पडतो. तो त्याच्या वैवाहिक आयुष्यात सुखी नाही म्हणून 'प्रेमाच्या' शोधात तोही सभ्य समाजाची मर्यादा मोडून वेश्यावस्तीत जातो. पण पुष्पाच्या डोक्यातून मध्यमवर्गीय स्वप्न जायला तयार नाहीत. आनंदबाबू आणि पुष्पा एकमेकांच्या आधाराने आणि प्रेमाने दिवस ढकलत असतात. त्या पुष्पाला आजूबाजूला खेळायला येणाऱ्या एका लहान मुलाचा लळा लागतो. आपली अपूर्ण स्वप्न तिला त्या मुलात दिसत असतात. पण एका बाजारू बाईकडे कोणती आई आपल्या मुलाला जाऊ दिल? एक दिवस ती आई पुष्पाच्या दारासमोर उभं राहून तमाशा करते, आणि "मोठ्या माणसांना नादाला लावलं इथपर्यंत ठीक आहे, पण या बाजारू बाईची मजल लहान मुलांना नदाल लावण्यापर्यंत गेली" असं म्हणून आपल्या मुलाला घेऊन जाते. 

जी गोष्ट आनंदबाबू पुष्पाच्या डोक्यातून काढून टाकायचा प्रयत्न करत असतो ती या ना त्या स्वरूपात तिच्यासमोर येऊन उभी रहात आहे. आणि पुनः पुन्हा आनंदबाबू 'पुष्पा I hate tears' म्हणून तिला त्यातून बाहेर काढत असतो. मागून सुंदर बासरी वाजते आणि किशोर कुमार त्याच्या खास आवाजात 

कुछ तो लोग कहेंगे, लोगोंको काम है केहेना
छोडो बेकार की बातों मै बीत ना जाये रैना 

तुमच्या आमच्या हातात जो काही वेळ आहे तो कोणाचं बोलणं गांभीर्याने घेण्यात घालवायचा याचा विचार कोणी करायचा? या 'लोकं काय म्हणतील' या एका समस्येवर आमच्या शिरूभाऊंनी 'तुंबाडचे खोत'ची १२००-१३०० पानं लिहिली. 'लोकं काय म्हणतील' या समस्येला काहीही उत्तर नाही. 

पण आनंद बक्षी साहेबांनी 'लोकांच्या' मताला वैयाक्तीय आयुष्यात किती किंमत द्यायची याच्यासाठी दोन अफलातून उदाहरण घेतली आहेत. ते म्हणतात, साधारण या जगाची रीत अशीच आहे की 'हर एक सुबहो की शाम हुई' प्रत्येक सूर्योदयाला सूर्यास्त आहेच. आपण सामान्य माणसाची काय कथा जिथे 'सीता भी यहां बदनाम हुई' ज्या समाजानी सीतेला सुद्धा बदनाम केलं असा समाजाला तू इतकी किंमत का देतेस? 'फिर क्यू संसार की बातोंसे, भीग गये तेरे नैना?' 

आता लोकं मला म्हणतात - आनंदबाबू पुष्पाला समजावत आहेत की - लोकं मला टोमणे मारतात, टिंगल करतात की इतका मोठा माणूस 'इथे' येतो, एका वेश्येवर इतके पैसे उधळतो, दारू पितो वगैरे. पण गम्मत अशी की, हमने उनको भी चुपचूप के आते देखा इन गालीयो मैं' जी माणसं आपली गिल्ट लपवण्यासाठी दुसऱ्याकडे बोट दाखवतात त्याचं मत आपण मनावर घेऊन रडत बसायचं, ये योग्य आहे का? 

आनंदबाबूंच्या अशा समजवण्यामुळे पुष्पाच्या चेहऱ्यावर प्रसन्नपणा येतो..
गाणं म्हणता येत असेल ना गर्लफ्रेंड कितीही निराश असली तरी तिला खुश करता येतं, ही माझी थिअरी राजेश खन्नानी ४० वर्षांपूर्वी सिद्ध करून दाखवली.

एक_दिवस_एक_गाणं - मेरा कुछ सामान

इतिहास, संस्कृती, तत्वज्ञान, कला, संगीत यांच्यात प्रेमाचे सर्वोच्च स्वरूप म्हणून भारतीय आपण अभिमानाने 'राधा-कृष्णाचे' उदाहरण सांगतो. राधेच कृष्णावर असलेल प्रेम सर्वोच्च दर्जाचं होतं याचं कारण काय? तर राधेची 'कृष्णाने आपल्याशी लग्न करावी अशी अपेक्षा तर नव्हतीच, पण कृष्णाने दुसऱ्या कोणाशीही लग्न करू नये’ अशीही अपेक्षा नव्हती. एखादी प्रामाणिक प्रेयसी 'ज्याच्यावर प्रेम करतो' त्याच्याकडून दोन सगळ्यात मोठ्या अपेक्षा कोणत्या करू शकते तर, एक - त्याने माझ्याशी लग्न करावे, किंवा दोन - किमान दुसऱ्या कोणाशीही करू नये. राज कपूरचं गाणं आठवतं आहे का? 

तुम अगर मुझको ना चाहो तो कोई बात नाही
तुम किसी और को चाहोगी तो मुश्कील होगी. 

पण आपण राधा कृष्ण नसल्यामुळे आपण अपेक्षा करतो. अपेक्षांची रेंज खूप असू शकते, तशी ती असतेही. पण समोरच्या व्यक्तीने आपल्यावर तितकंच प्रेम करावं ही अपेक्षा मात्र तत्वतः शक्य नसते, हे आपल्या लक्षात येत नाही. आपल्या हातात फक्त ५० टक्के प्रामाणिक प्रेम करणं इतकंच आहे. राधा कृष्ण हे प्रेमाचं सर्वोच्च प्रतिक अशासाठी आहे, कि साठ-पासष्ट वर्षाच्या कृष्णाच्या आयुष्यात राधेला त्याचा सहवास तरी किती मिळाला? पण तिने कधीही त्याचा त्रागा केला नाही, दुःख व्यक्त करत 'सहानुभूती मागत' फिरली नाही! ती कृष्णावर प्रेम करत राहिली. या प्रकरणात कृष्णसुद्धा व्हिलन ठरत नाही, हे लक्षात असू द्या. 

आपल्या लाडक्या माणसाचे दुसरे प्रकरण सुरु आहे, हे मान्य करण्याची तयारी दाखवणे हे राधेच्या प्रेमाइतकेच मोठे मन आहे. आदर्श म्हणून ती ताकद मिळवणे हे धेय्य असले पाहिजे. पण आदर्श म्हणून सामान्य माणसाला ते मिळणे अवघड आहे. लग्न होण्याच्या आधी आपल्या नवऱ्याचं एका मुलीवर प्रेम होतं. पण अनेक कारणामुळे तिच्याशी लग्न होऊ शकलं नाही. नवीन लग्न झाल्यावर मात्र तो तिला विसरण्याचे प्रामाणिक प्रयत्न करतो आहे. हे समजून घेणारी बायको आपल्याला मिळाली आहे, याचा त्या नवऱ्याला सुद्धा अभिमान असतो. तो तिच्यावर सुद्धा प्रामाणिक प्रेम करत असतो. नवऱ्याचं पाहिलं प्रेम त्याच्या नवीन संसारात सतत आडवं येत राहतं. तिने त्याला पाठवलेली पत्र, कविता इत्यादी. मुळात नवऱ्याच्या मनात तिची अजून जागा असते. पण या सगळ्याशी त्याच्या बायकोला कोणतीही अडचण नसते. 

नवऱ्याला मात्र एकमार्गी, 'टिपिकल मध्यमवर्गीय' आयुष्य जगायचं आहे. त्याला पूर्वायुष्यातला एक अध्याय विसरून जायचं आहे. त्यासाठी सुद्धा तो प्रामाणिकपणे प्रयत्न करतो आहे. पण आपण सामान्य माणसं आहोत हो, आपल्याला ते जमत नाही. एकविसाव्या शतकातली मुक्त विचारांची स्वच्छंदी मुलगी आपल्यावर जीवापाड प्रेम करते, ही गोष्ट नवरा विसरू शकत नाहीये. रोजच्या जगण्याशी त्याचा संघर्ष सुरु आहे. पण त्याला तिला विसरायचं आहे. 

याच प्रयत्नात 'तिच्या आठवणी असलेलं सगळं' तिला परत पाठवायचं, आपल्या डोळ्यासमोर तीचा स्पर्श झालेलं काहीही ठेवायचं नाही, असा विचार करून तो, तीचा एक गुलाबी स्वेटर, एक मोठा मफलर, मेकअपचा समान असा ऐवज परत पाठवतो. हा सगळा ऐवज त्याची बायको त्याला काढून देते. त्यांच्या या वागण्यात क्रौर्य असं काहीच नसतं. पण प्रेमाच्या या त्रिकोणात कोणी तर दुखणार आहेच. तशी 'माया' दुखावते. 

एकविसाव्या शतकातली मुलगी असल्यामुळे 'लग्न' या संस्थेवर तीचा विश्वास नसतो, लिव्ह इन मध्ये राहायची तिची तयारी असते. पण आई-वडिलांच्या धाकामुळे 'महिंदर' पाचगणीमध्ये गाण्याची शिक्षिका असणाऱ्या 'सुधा'शी लग्न करतो. लग्न करण्यापूर्वी महिंदर 'माया'बद्दल सुधाला सगळं सांगतो, प्रामाणिकपणे! त्याच्या भूतकाळासकट सुधा त्याला स्वीकारते, महिंदरसुद्धा आपल्या भूतकाळासह सुधाबरोबर नवीन आयुष्याला सुरवात करतो. 'माया' कायम त्याच्या बरोबर आहे, हे वास्तव मान्य करून दोघंही संसार करत असतात. कितीही झालं तरी सुधा ही सुधा आहे, राधा नाही. हनिमूनहून परत येताना 'माया'ने महिंदरला पाठवलेला गुलाब, त्याच्या शर्टवर अडकलेलं तिचं कानातलं याचा नाही म्हंटल तरी सुधाला त्रास होत असतो, तो स्वाभाविक सुद्धा आहे. 

या त्रासातून 'माया'च्या सगळ्या वस्तू परत करायच्या, असा दोघं मिळून निर्णय घेतात. या परत करण्याच्या वस्तूंमध्ये काय काय आहे, तर मफलर, महाग स्वेटर, मेकअपचं समान इत्यादी ऐहिक गोष्टी. पण प्रेम ही काय ऐहिक बाब आहे का? त्या गोष्टी मायाच्या हातात पडल्याबरोबर टिपिकल 'माया' पत्र लिहिते. 'हे सगळं तर पाठवलंस, पण अजून काही समान तुझ्याकडे आहे, ते सुद्धा पाठवून दे!' ते पत्र वाचताना महिंदर आणि सुधा दोघांनाही आपल्या निर्णयाचा पश्चाताप होतो, पण बाण सुटून गेलेला आहे. आता रडण्याशिवाय काहीही करता येत नाही. 

पत्र वाचून झाल्यावर महिंदर आणि सुधा दोघंही निःशब्द होतात. सुधा महिंदरच्या खांद्यावर डोकं ठेवून अश्रूंना वाट करून देते. पुरुषाला असलेल्या शपामुळे त्याच्या चेहेऱ्यावर अपार दुःख दिसत असूनही डोळ्यात पाणी दिसत नाही. आणि सुधाचे (रेखाचे) दाट काळे केस महिंदरच्या (नसिरुद्दीन शहाच्या) खांद्यावर पसरलेले आहेत, सुधाने आपला चेहरा लपवला आहे आणि मागे अशा भोसलेचा आलाप ऐकू येतो!! काही सेकंद व्यथित झालेले सुधा आणि महिंदर आपल्याला स्कीनवर दिसतात आणि मग एकदम फ्रेश पांढऱ्या रंगाचा गाऊन घातलेली हसरी माया पांढऱ्या प्रकाशात जिन्यावर बसलेली दिसते. 

संध्याकाळच्या वेळी नदीच्या किनारी किंवा समुद्रकिनाऱ्यावर वाऱ्याचा वेग कमी होतो. आणि अतिशय अल्ल्हाददायक अशी झुळूक आपल्याला वेगळ्या जगात घेऊन जाते. रडणारे दोन चेहरे आणि अशा भोसलेचा आलाप आपल्याला असाच वेगळ्या जगात घेऊन जाते. आलाप संपल्याबरोबर तितक्याच हळुवारपणे शब्द येतात, ‘मेरा कुछ समान, तुम्हारे पांस पडा है!’ नुसतं एकदा सहज ऐकताना लक्षात येणार नाही, पण ‘समान’ आणि ‘पांस’ हे दोन शब्द एक निमिष जास्तच गायले आहेत. त्या एका निमिषात आपल्या मनावर कोरलं जातं कि, ते जे काय ‘समान’ अजून शिल्लक आहे ते तु पाठवल्याप्रमाणे कमी महत्वाचं नाहीये. पण तु ते पाठवायला विसरलास, ते अजूनही ‘तुझ्या’कडेच आहे, असेल शक्य तर ते सुद्धा पाठवून दे! काय काय आहे तुझ्याकडे अजून? तर ‘सावन के कुछ भिगे भिगे दिन रख्खे है, और मेरे एक खत मै लिपटी रात पडी है’ असेल शक्य तर हे सुद्धा पाठवून दे.. ती जी रात्र, तुलाही आठवत असेल ती; लवकर संपवून टाक आणि ते सगळं समान माझं आहे ना, ते पाठवून दे. ‘वो रांत बुझादो, मेरा वो समान लौटा दो! आता इथे आरडीची कमाल सुरु होते. या अंतऱ्यात चार ओळी आहेत, पहिल्या साडेतीन ओळींच्या मागे केवळ गीटार आहे, शेवटचं ‘मेरा वो समान लौटा दो’ ला मागे तबला सुरु होतो.. तो ठेका पुढच्या सगळ्या ओळींच्या मागे आपल्याला ऐकू येतो. 

यानंतर शब्द संपल्यावर मागे संतूर सुरु होते, आपल्याला समोर चित्र दिसतात ती एका अर्धवट वाळलेल्या झाडाची. काळ वसंत ऋतूचा आहे, पानगळ सुरु आहे. आरडीचं जीनियस असं कि पानगळ आपल्याला संतूरच्या सुरांतून सुद्धा ऐकू येते. ‘माया’ महिंदरला आठवण करून देते, ‘पतझड है कुछ, है ना?’ आठवतोय का तो काळ? पतझड़ में कुछ पत्तों के गिरने की आहट, कानों में एक बार पहन के लौटाई थी | पतझड़ की वो शाख अभी तक काँप रही है, वो शाख गिरा दो, मेरा वो सामान लौटा दो. आहे का शक्य तुला हे पाठवणं, असेल तर पाठवून दे. ‘माया’हे म्हणते आहे तोपर्यंत तिला त्याच्या बरोबरचे क्षण आठवतात. त्याच्या गाडीवरून बेफान होऊन फिरलेले ते क्षण, चित्र काढत असताना महिंदर शेजारी झोपलेला असतो त्याच्या पाठीवर रंगवलेल आपलं नाव, तुफान पावसात एका छत्रीमधून चालत चाललेले ते क्षण. ते आठवताना तिच्या चेहऱ्यावर हसू उमटतं. 

तुला आठवतं का, ‘एक अकेली छत्री मै जब आधे-आधे भिग रहे थे, आधे सुखे आधे गिले’ आठवतं तुला? त्याच्यानंतर आठवणींच्या प्रदेशातून माया परत येऊन गुढग्याला मिठी मारून बसलेली माया आपल्याला दिसते, तिच्या चेहेऱ्यावर अजून स्मित हास्य आहे. आठवतं का तुला, ‘एक अकेली छत्री मै जब आधे-आधे भिग रहे थे, आधे सुखे आधे गिले’, ‘सुखा तो मै ले आई थी!’ पण ‘गिला मन शायद बिस्तर के पास पडा हो’ आपण भिजलो होतो तेव्हा कोरड्या राहिलेल्या आठवणी आणि क्षण ते न्यावे लागतं नाहीत, ते बरोबर येतातच. तसे मी घेऊन आले आहे. ‘सुखा तो मै ले आई थी,’ पण ज्या तुझ्याबरोबरच्या त्या ओल्या आठवणी होत्या त्याचं काय? ‘गिला मन शायद बिस्तर के पास पडा हो, वो भिजवा दो, मेरा वो समान लौटा दो.’

का रे, तुला आठवतं का? 

‘एक सौ सोलाह चांद कि रांते’, आणि हो रे तुला आठवतं का? तुझ्या खांद्यावर एक तीळ आहे. तुझ्या शर्टचा तेवढा भाग कापून मी तिथे कीस केलं होतं? ‘एक सौ सोलाह चांद कि रांते, एक तुम्हारे कांधे का तील’, आणि हो रे, तु माझ्या हातावर मेंदी काढली होतीस, त्यावेळी तुला दाखवलेला ओल्या मेंदीचा वास, आठवतोय का? ‘गिली मेहेंदी कि खुशबू,’ ‘माया’ हे सगळं आठवत असते, झोपल्यावर पडून कुशीत एक बाहुली घेऊन पडलेल्या ‘माया’हे सगळं आठवतं असतं. ‘गिली मेहेंदी कि खुशबू, झूट-मुठ के शिकवे कुछ?’ हे सगळं तुला आठवत असेल, तर माझं खोटं-खोटं चिडणं, रुसणं सुद्धा आठवत असेल. नसेल आठवत तर मी आठवण करून देते. 
‘झूट-मुठ के वादे भी सब याद करा दूं,’ सब भिजवा दो, मेरा वो समान लौटा दो’ हे म्हणून ‘माया’ त्या बाहुलीला झोपाळ्यावर तशीच ठेऊन उठून जाते, झोपाळा हालत राहतो! 

सगळं पाठवून दे, सोबत ‘एक इजाझात दे दो बस’ हे सगळं पाठवून देशील त्याच्या बरोबर शेवटचं एकंच म्हणजे ‘एक ‘इजाझात दे दो बस, जब इसको दफनाऊंगी, मै भी वही सो जाउंगी, मै भी वही सो जाउंगी!’ सगळ्या आठवणी जर गाडून टाकायच्या आहेत, तर जागून उपयोगच काय आहे? त्यामुळे ‘मै भी वही सो जाउंगी’ संपूर्ण गाण्यात सुरु असलेला तबला, संतूर, गिटार शेवटच्या वाक्याला बंद होतं आणि फक्त आणि फक्त ‘आशा’चा जीवघेणा सूर!! 

‘इजाझात दे दो बस, जब इसको दफनाऊंगी, 
मै भी वही सो जाउंगी, 
मै भी वही सो जाउंगी!’
https://www.youtube.com/watch?v=OlvXDGJAMT0

एक_दिवस_एक_गाणं - हुजूर इस कदर

लाकडी बॅकग्राऊंडच्या भिंतीवर एक पारंपारिक युरोपियन प्रबोधनाच्या काळातलं प्रतिक म्हणजे 'स्त्रीचं न्यूड पेंटिंग' लावलेलं असतं. टिपिकल कोठीवर असतो तसा हलका पिवळा लाईट खोलीमध्ये पसरलेला असतो. शनिवार संध्याकाळची पार्टी सुरु असते. लोकं ड्रिंक्स घेत गप्पा मारत असतात. एकूण वातावरण धुंद असतं. त्या पेंटिंगकडे पाहून यजमान पेंटिंग नेमकं कसलं आहे ते समजावून सांगत असतो. पेंटिंगमध्ये असलेली स्त्री आळस देते आहे, आणि आळस देण्याच्या नादात तिचं तिच्या अंगावरच्या वस्त्राकडे लक्षच नाहीये, म्हणून तो म्हणतो,

अंगडाई ना ले ना दे हातों को उठाकर
सिने से तेरे देख दुपट्टा ना ढलक जाये |

तो शेर पूर्ण होतो, गप्पा सुरु राहतात. हास्यविनोद, ड्रिंक्स, कोणी कोणाची विचारपूस करतोयं, कोणी वेटर घेऊन येतोय ते पदार्थ तोंडात टाकतोय. यजमान आणि त्याचा सर्वात खास कलीग मात्र मैफलीपासून थोडेसे दूर कॉलेजच्या आठवणीत शिरले आहेत. पोटात एक दोन पेग गेलेलेच आहेत. तेव्हा त्यांना कॉलेजच्या काळातली एक गझल आठवते. दोघंही कॉलेजच्या आठवणीत रमलेले आहेतच. दोघांच्याही बायका पार्टीत असतात, त्यांनी दोघांनाही पिण्यावर आणि शेरोशायरीवर थोड सांभाळून वागायची ताकीद दिलेली असते. पण ती झुगारून ते ठरवतात ती गझल गायची. मग आढेवेढे घेतले जातात. तु म्हण, मी म्हणतो वगैरे होतं. आपल्या कानाला त्याच्यानंतर ऐकू येतो तो भूपिंदरचा आवाज. एक सुंदर आलाप आपल्याला ऐकू येतो, त्याच्यानंतरचा आलाप आपल्या कानावर पडतो तो सुरेश वाडकरच्या आवाजातला.

एका तबल्याच्या ठेक्यावर शब्द ऐकू येतात, 
'हुजूर इस कदर भी ना इतरांके चलिये
खुले आम आंचल ना लेहेराके चलिये

शब्द थांबले तरी मागून ऐकू येणारी बासरी आणि व्हायोलीन तो प्रवास थांबू देत नाहीत. शब्द सुरु आहेत असंचं आपल्याला वाटत राहतं.

मुद्दा असा आहे कि, भारतीय मध्यमवर्गीय पुरुष चारचौघात आपल्या नाजूक भावना बायकोजवळ व्यक्त करत नाही. किंबहुना तो आपल्या सर्व भावना कायम मनात ठेवतो, तो रडून, जोरदार हसून आपल्या भावना सहसा व्यक्त करतच नाही. पण जेव्हा दोन घोट घशाखाली उतरतात, त्याच्या भावनासुद्धा बाहेर येतात. असा एक मध्यमवर्गीय पुरुष सांगतोय, कि हुजूर, तुम्ही इतक्या केअरलेस अॅटिट्यूड मध्ये राहू नका, थोडं पाचपोच ठेऊन वागावं. तुमच्या बेधुंदपणात तुमचा पदर वाऱ्यावर उडतोय, आणि त्याच्याकडे तुमचं लक्षचं नाही, असं करू नका. हे सर्व अतिशय हलक्याफुलक्या मूडमध्ये सुरु आहे. कधीही व्यक्त न होणारा नवरा आपल्या भावना व्यक्त करतोय.

तो म्हणतो, कि समजा उद्या तुमच्या अशा वागण्यामुळे कोणी एक 'मनचला' तुमच्याशी फ्लर्ट करायला लागला तर तुम्ही काय कराल? कोणी पुढे येऊन तुमच्या केसात फुल माळलं तर तुम्ही ते झटकून टाकणारे का! नसिरुद्दीन शहा आपल्या बायकोला (शबाना आझमीला) विचारतो कि, 'लगा दे अगर बढके झुल्फो में कालिया, तो क्या अपनी झुल्फे झटक दिजीये गा!' शबाना आझमी त्यांना मान हलवून नकार देते. हे सगळं आम्हाला करायचं आहे हो, पण आम्ही पडलो पुरुष. आम्हाला चारचौघात हे करता येत नाही. तुमच्या बेधुंदपणामुळे दुसरा कोणी करेल तर आम्हाला कसं आवडेल ते, त्यामुळे तुम्ही असं वागू नका.

दोन पेग पोटात गेलेले आहेत, त्यामुळे त्या पेग्स बरोबर येणारा खुलेपणा सुद्धा इथे दिसतो आहे. मागे सुरु राहणाऱ्या तबल्यावर नसिरुद्दीन शहा आणि सईद जाफरी दोघंही टॅप डान्स करतात. तो वेडेपणा पाहून शबाना आझमीला हासू आवरत नाही. ती पदर तोंडाला लावून हसायला लागते. ते पाहून हा म्हणतो, 'बडी दिलनशि है हसी कि ये लडिया, ये मोती मगर युं ना बिखाराया किजीये' तुमचं हास्य कातील आहे, हे काय वेगळं सांगायला नको, पण काय आहे, तुम्ही अशा सर्वांकडे बघून हसायला लागलात तर कसं चालेल! उडा कें ना ले जाये झोंका हवांका, लचकता बदन युं ना लेहेराया किजीये'

सर्व चांगलं आहे हो, पण अडचण काय आहे माहितीये का, 
बहोत खुबसुरत है हर बांत लेकीन,
अगर दिल भी होता तो क्या बात होती, 
सगळं चांगलं आहे, पण आमचं हे मुकं प्रेम समजून घेणारं मन तुमच्याकडे नाही. ते जर असतं तर, 'लिखी जाती फिर दास्तान-ए-मुहोब्बत, एक अफसाने जैसी मुलाकात होती'

आरडी म्युझिक जे काय दिलं आहे ते त्याला शब्द नाहीत. चाल साधीच आहे. तबला, बासरी याच्याशिवाय कोणतंही वाद्य आपल्या कानांवर पडत नाही. चालीला एक ठेका आहे, त्या ठेक्यावर आपली मान डोलायला लागते! चालीचं ते यश आहे, त्या चालीवर गुलजारचे शब्द. 'जब आप दोनो मिल जाते है, तो गाना कुछ और ही बन जाता है' हे लता बाईंचे शब्द मला आठवले. 'मासूम' हा गुलजार साहेबांचा लँडमार्क चित्रपट, 'तुझसे नाराज नाही जिंदगी' हे गाणं तर आहेच, पण गेली १५-२० दिवस मी अडकलो आहे 'हुजूर इस कदर'मध्ये!! 
https://www.youtube.com/watch?v=wM1kBO2lrYQ

#एक_दिवस_एक_गाणं - जाने वो कैसे लोग थे

#एक_दिवस_एक_गाणं

एका मोठ्या पैसेवाल्या प्रकाशकाच्या घरी पार्टी सुरु असते. आणि पार्टीत सगळे रईस लोकं बसलेले असतात. कोणी सुंदर ग्लासांतून मद्याचे घोट घेत असतात, कोणी आरामात सिगरेटचे झुरके. आणि मैफल सुरु असते. अनेक नावाजलेले शायर मैफलीत असतातच, ते आपापले शेर ऐकवून दाद मिळवत असतात. मैफलीचा बादशहा म्हणजे पार्टी देणारा राजासारखी करडी नजर सर्वांवर ठेवून असतो. अर्थातच राजाला एक सुंदर राणी असते. राणी खुश नसते. तिला हे लग्न जबरदस्तीने करावं लागलं असल्याची सतत तडफड तिची सुरु असते. पण लग्न हे सुखासाठी आनंदासाठी थोडीच करतात, आर्थिक सुरक्षितता मिळावी म्हणून तर लग्न करतात. तसच या सुंदर राणीचं आर्थिक सुरक्षिततेसाठी या राजाबरोबर लावून दिलेलं असत. जबरदस्तीने लग्न झालं याचाच अर्थ राणीचा लग्नापूर्वी वेगळा राजा असणार, तसा तो होता. त्याचं नाव विजय! तो कवी असतो. आणि म्हणूनच दरिद्री असतो. प्रतिभा पोटाचा प्रश्न सोडवू शकली तर चांगलं ना. विजय केवळ प्रतिभावान, पण खिसा रिकामा.

राणीच्या नवीन 'प्रकाशक' राजाला राणीच्या पूर्वीच्या या प्रकरणाबद्दल माहिती असते. पैसेवाला असल्यामुळे तो प्रतिष्ठितसुद्धा असतो. तो माणसं कामाला लावतो आणि या विजयची अधिक माहिती काढतो. त्याला शोधतो. आणि आपली ताकद दाखवण्यासाठी विजयला आपल्याच घरात नोकरीला ठेवतो. जिथे राणी रोज या नोकराला पाहिलं, आकांत करेल पण कधीही तोंडातून शब्द काढणार नाही. आणि काही दिवस गेल्यानंतरची हि राजाच्या घरातली पार्टी! तिथे हा विजय काम करत असतो. राणीही आसपास भटकत असते. राजा सर्वांवर नजर ठेऊन असतो. कोणातरी एकाचा मद्याचा घोट आणि त्याच्याबरोबरचा शेर संपतो तेव्हा विजय चालत चालत पुस्तकांच्या कपाटापाशी जातो आणि आणि ... अंगावरून ट्रेडमार्क शाल घेतलेला जिझस ख्राइस्टची पोज घेतलेला गुरु दत्त म्हणतो ...

'जाने वो कैसे लोग है, जिनके प्यार को प्यार मिला,
हमने तो बस कलीय मांगी, कांटो का हार मिला ।।

सर्वांपासून दूर लांब राणी उभी असते, तिला लक्षात येतं विजय सांगतोय ती त्याचीच गोष्ट सांगतोय. पण ती बोलू शकत नाही. राजालासुद्धा लक्षात येतं काय सुरु आहे. पण हेमंत कुमारच्या अतीव गोड आवाजात, मागे हलकीशी बासरी आणि पियानो इतकाच आवाज आणि कपाळावर आठ्या असणारा गुरु दत्त साहिरचे शब्द गातो. खुशियो कि मंझिल ढुंढी तो, गम कि गर्द मिली, चाहत के नगमे चाहे तो आहे सर्द मिली, दिल के बोझ कु दुना कर गया जो गमखार मिला ..

आता विजय मैफिलीचा ताबा घेतो. मैफिलीत जमलेले लोक सुद्धा त्याला मान देतात, दोन पावलं पुढे येतात. राजाची राणी विजयची राणी माला सिन्हा मात्र अनावर होऊन पदर तोंडाला लावून मुक्याने रडते आहे. पण तिचा सुद्धा आवाज नाही. आवाज आहे तो फक्त पियानो आणि कदाचित व्हायोलीन. पण बाकी हेमंत कुमार.

विजयच्या कविता कोणी प्रकाशित करायला तयार नसत. आणि एका भिकाऱ्याला थंडी वाजत असते तेव्हा विजय आपला कोट त्याला देतो, त्यात त्याच्या कवितांची वही सुद्धा जाते. विजय तसाही आयुष्याला कंटाळलेलाच आहे. कोणीच माणूस आपल्याबरोबर उभं राहू नये ?? बिछड गया हर साथी देकर पल दो पल का साथ .. किसको फुरसत है जो थामे दिवानो का हाथ, माणसं तर सोडाच पण माझी सावली सुद्धा बरोबर राहीली नाही .. हमको अपना साया तक अक्सर बेजार मिला .. जेव्हा 'कोणीच बरोबर नाही' हे विजय सांगतो तेव्हा त्याच्या चेहेऱ्यावर राग आहे, पण अगदी क्षणभर. पण चिडणार कोणावर? कशासाठी? क्षणात राग जाऊन त्याच्या ट्रेडमार्क आठ्या!! इथे सचिन देव बर्मन अॅट हीज बेस्ट .. फक्त पियानो तो सुद्धा हलकासा सुरु आहे, बाकी काही नाही. रावसाहेब मध्ये पुलं सांगतात बघा, 'दोन तंबोरे, तबला आणि संवादिनी एवढ्या भांडवलावर गायक स्वर्ग उभा करतो' तसच इथे आहे. फक्त पियानो आणि साहीरचे शब्द.

आपली म्हणजे हे पाहणाऱ्याची अपेक्षा असते कि राणी विजयकडे परत येईल, लोकं विजयला सन्मान देतील, पण नाही.. हतबल राणी आराम खुर्ची वरून उठून जाते. ती खुर्ची हलत राहते. राणीही दिसेनाशी होते. तेव्हा विजय म्हणतो, असो! 'इसको ही जिना केहेते है तो, युंही जी लेंगे. तक्रार करणार नाही, उंफ ना करेंगे, लब सी लेंगे आसू पी लेंगे. आता दुःख आणि वेदनेला घाबरायचं काय हो, गम से अब घबराना कैसा, गम सौ बार मिला .. हमने तो बस कालिया मांगी, कांटो का हार मिला ..

मैफिलीच्या दृष्टीने हि एका माणसाची कहाणी नसते. ती असते फक्त गझल. एकचं माणूस संपूर्ण मैफलीतून एक माणूस फक्त ती गझल अप्रिशियेट करतो. इतर सगळे त्याच्याकडे पाठ फिरवून आपापल्या कामाला लागतात. पण गम से अब घबराना कैसा, गम सौ बार मिला!!

१९५७ साली आलेला प्यासा, जिझसची पोज घेतलेला गुरु दत्त, साहीरचे शब्द आणि एसडीचं संगीत २०१७ मध्ये सुद्धा व्याकूळ करतात हो!

एक_दिवस_एक_गाणं -- स्वर आले दुरुनी

या गाण्याची गोष्ट मी निनाद बेडेकरांकडून ऐकली होती. बेडेकर हा माणूस म्हणजे चालता बोलता ज्ञानकोष होता. त्यांना प्रत्यक्ष भेटण्याचा योग्य तीन-चार वेळा आला होता. तेव्हा आम्हाला त्यांनी हि गोष्ट सांगितली होती. 'गाणारं व्हायोलिन' वाले प्रभाकर जोग बस मधून प्रवास करत होते. दादर ते फोर्ट असा प्रवास करत होते. ऑफिसला वगैरे जात असतील, बस मध्ये असताना त्यांना एक चाल सुचली. म्हणजे डोक्यात आली. त्यांनी बसच्या तिकिटाच्या मागच्या बाजूला त्या चालीचे नोटेशन लिहून काढले. घरी पोहोचल्यावर त्यांनी स्वतः पेटीवर ते सूर वाजवले. स्वतः वर ते त्या चालीवर बेहद खुश झाले. पण शेवटी ते फक्त सूर होते. या सुरांना चांगल्या शब्दाची झालर चढवली पाहिजे असा त्यांनी विचार केला आणि कवीच्या शोधात लागले. त्यांचे चांगले मित्र असलेले संगीतकार 'यशवंत देव' यांची त्यांना आठवण झाली. म्हणून ते देवांना भेटायला मुंबईला त्यांच्या घरी गेले. देवांच्या घरी गेल्यावर त्यांना कळलं कि देवांची बदली मुंबईहून नागपूर आकाशवाणीला झाली आहे. मग त्यांनी ते नोटेशन एका पोस्टकार्डावर लिहिले आणि खाली मजकूर लिहिला "एखाद्या व्यक्तीचा एकाकीपणासारखा भाव प्रकट होईल अशी शब्दरचना, कविता त्या चालीवर लिहून द्यावे" आणि ते पत्र नागपूरला देवांकडे पाठवून दिले. आठवड्यात 'स्वर आले दुरुनी, जुळल्या सगळ्या त्या आठवणी' हे शब्द घेऊन ते सूर जोगांकडे आले. पुढे ते सुधीर फडक्यांच्या गोड आवाजात गाणं झालं. जोगांचा शब्दनशब्द खरे करून दाखवणारे शब्द यशवंत देवांनी लिहून पाठवले.

मी अकरावी बारावीत असताना कॉलेजमध्ये फारसे मित्र नव्हते. साठ जणांच्या वर्गात सातच मुली होत्या. त्यामुळे कॉलेज लाईफ सारख्या अंधश्रद्धा तिथे नावालाही नव्हत्या. अकरावीच्या पहिल्या काही दिवसातच मला केमिस्ट्री, फिजिक्स आणि गणित हे विषय माझ्यासाठी नाहीत हे लक्षात यायला लागलं. मन रामवण्यासाठी काहीच नव्हतं तेव्हा मला पुस्तकांची गरज पडली. पण तो एकटेपणा जबरदस्त होता. त्यावेळी दर आठवड्याला मी प्रेमात पडत असे. दर आठवड्याला 'She is THE one' वालं फिलिंग तयार व्हायचं. तेव्हा केव्हातरी पहिल्यांदा मी हे गाणं ऐकलं होत. मला असा अनुभव आहे कि एक गाणं अनेकदा ऐकलं कि अशी एखादी वेळ येते जेव्हा गाण्याचे सूर ऐकू ना येत शब्द ऐकू येतात. 'स्वर आले दुरुनी, जुळल्या सगळ्या त्या आठवणी'

त्यावेळी ते दर आठवड्याला प्रेमात पाडण्याचं फिलिंग अगदी जेन्युइन होतं. मला मनापासून वाटत असे कि 'साला या वेळी खरंच प्रेमात आहोत आपण'. एकदाही 'त्यांना' सांगायची माझी डेरिंग झाली नाही. पण अनेकदा प्रेमात पडलो आणि त्यात अनेकदा पडलो त्यामुळे गाण्यांच्या शब्दांकडे स्वाभाविक लक्ष जात. अशाच एखाद्या मनस्थितीत हे गाणं मी दिवसभर ऐकत बसलो आहे हे मला आठवतंय. रात्री गादीवर पडल्यावर कानात हेडफोन होतेच, त्यातही हेच गाणं सुरु होत. तेव्हा कधीतरी माझं त्या शब्दांकडे लक्ष गेलं.

निर्जीव उसासे वार्‍यांचे, आकाश फिकटल्या तार्‍यांचे

कुजबुजही नव्हती वेलींची, हितगुजही नव्हते पर्णांचे

ऐशा थकलेल्या उद्यानी..

एकटेपणाची भावना किती तीव्र आहे या शब्दात! हे गाणं कोणत्याच चित्रपटात नसल्याने त्याच्याभोवती कोणतीही गोष्ट नाहीये. त्यामुळे हे कोणत्या नात्याच्या एकटेपणा बद्दल आहे हे सांगणं कठीण आहे. पण निर्जीव उसासे वाऱ्यांचे -- आकाश फिकटल्या ताऱ्यांचे --- वेलींची कुजबुज नाही --- पानांचे हितगुज नाही --- अशा एका थकलेल्या स्थितीत मागच्या आठवणी एकत्र येत आहेत. सर्वात जास्त ताकदीचे शब्द दुसऱ्या कडव्यात आहेत.

विरहात मनाचे स्मित सरले --- गालावर आसू ओघळले --- होता हृदयाची दो(न) शकले --- जखमेतून क्रंदन (आकांत) पाझरले --- घाली फुंकर हलकेच कुणी ---

माझं हल्ली एक मत तयार झालं आहे. कविता ही एक अशी गोष्ट आहे कि जी समजावून सांगायची गरज पडू नये. तो भावनेचा खेळ असतो. कवी सुद्धा भावनेचा आवेग सहन न झाल्यामुळे काहीतरी लिहीत असतो. आणि प्रेमपत्र कितीही रोमँटिक असलं तरी त्याचं जाहीर वाचन हशा पिकवतं (इति पुल). भावानेच सुद्धा तसंच आहे. एखाद्या भावनेनी आपले डोळे भरून आले म्हणून सगळ्याचे यावेत हा अट्टाहास चुकीचा आहे, म्हणून ते भावानेच गाणं कोणालाही समजावून सांगू नये. हे या गाण्याचे शब्द तसेच आहेत. ज्याला हवा तसा त्याने अर्थ घ्या. आणि हवा तसा अर्थ घेता येईल इतके साधे हे शब्द आहेत. सुधीर फडक्यांनी प्रत्येक शब्दाचा उच्चार काटेकोर केला आहे. आणि त्यामुळे वेगळे सुरांशिवाय शब्द वाचायची गरज पडत नाही .. गाणं ऐकताना शब्द सुद्धा ऐकू येतात.

एकदा माझ्या डोक्यात एका मुलीला प्रपोज करायची कल्पना आली होती. मी "विरहात मनाचे स्मित सरले --- गालावर आसू ओघळले --- होता हृदयाची दो(न) शकले --- जखमेतून क्रंदन (आकांत) पाझरले --- घाली फुंकर हलकेच कुणी --- " हे वाक्य तिला सांगणार होतो. आणि म्हणणार होतो. तू बरोबर नसल्यामुळे माझी अशी अवस्था झाली आहे, असं तिला सांगणार होतो. पण तिला हे कळेल का? या विचारात माझे अनेक दिवस गेले आणि ती पण सध्या शब्दात प्रपोज करणाऱ्या मुलाबरोबर निघून गेली. असो!! आता कोणत्याही मुलीच्या जेन्युइन किंवा उथळ विचाराशिवाय हे गाणं उरलं आहे. इतर अनेक गाण्यांप्रमाणे दिवसाच्या कोणत्याही वेळी, कोणत्याही मूड मध्ये हे गाणं मी ऐकू शकतो.

भावगीत आहे आणि गाण्याची सुरवात बासरीने होऊ नये, ये होने का नही है| एक सुंदर असा बासरीचा पीस आहे, तो जिथे संपतो तिथे बाबूजींच्या आवाज सुरु होतो. गाण्याचा पहिला शब्द ऐका. ‘स्वर...’ तो ज्या आर्ततेनी म्हंटलाय त्यातच सगळं येतं. सगळ्या गाण्यात बासरीने कहर केलाय. कवितेचे शब्द जितके साधे आहेत तितकीच साधी याची चाल आहे. कोणत्याही चमत्कृतीची गरज नाही, मोठे आलाप नाही, अवघड सुरवाट नाही.

https://www.youtube.com/watch?v=bYMOybuZVuQ

एक_दिवस_एक_गाणं - पुछो ना कैसे मैने रेन बिताई

'How Sachin destroyed my life' या नावाचं एक पुस्तक आहे. मी अजून ते वाचलेलं नाही. पण एकूण माझा अंदाज आसा आहे कि सचिनच्या २००३ च्या त्या सिक्सर मुळे वेड लागलेले कित्येक भारतीय आहेत. सचिनच्या स्ट्रेट ड्राईव्हनी वेडे झालेले कित्येक भारतीय आहेत. सचिनच्या 'डेसर्ट स्ट्रॉम' मुळे उध्वस्त झालेले कित्येक आहेत. मी सुद्धा सचिनची २०० नाबाद वाली इनिंग पाहताना किती तरी संध्याकाळ वाया घालवल्या आहेत. उगाच कारण नसताना 'प्लेयिंग इट माय वे'चं कोणतं तरी प्रकरणं उघडून वाचत बसायचं, यात भरपूर वेळ वाया माझा सुद्धा गेलेला आहे. त्या अर्थाने 'How Sachin destroyed my life' असं ते पुस्तकं असावं.

पुढे मागे कधी अशी माझ्यावर पुस्तक लिहायची वेळ आली, तर मी लिहीन 'How certain Songs destroyed my life'. आज असंच एक गाणं मला आठवतंय, ज्यानी लावलेलं वेड असून उतरलं नाहीये. पूछो ना कैसे मैने रैन बिताई' हे गाणं मेरी सुरत 'तेरी आँखे' हा ६३ साली प्रदर्शित झालेल्या चित्रपटात आहे. हा चित्रपट काही अजून मला पाहता आलेला नाही. याचं मला दुःख नाहीये. कारण गाणं कदाचित चांगलं आहे पण त्या तोडीचा चित्रपट नाही अशी अनेक उदाहरणं असल्यामुळे गाणं ऐकलं ना, ठीक आहे! अशी माझी मनस्थिती आहे.

अशी एक गोष्ट सांगतात कि सचिन देव बर्मन, बर्मन दादांनी कलकत्याला उस्ताद अमीर खाँ साहेबांची एक मैफिल ऐकली होती. त्या मैफिलीत अमीर खाँ साहेब 'राग अहिर भैरव' गायले होते. तो अहिर भैरव बर्मन दादांच्या डोक्यात दिड वर्ष घर करून बसला होता. तो शुद्ध 'अहिर भैरव' त्यांना वापरायच होता. पण तसे शब्द मिळत नव्हते. तसे शब्द मिळाले कवी शैलेंद्र यांच्याकडून. बर्मन दादांनी अमीर खाँ साहेबांचा तो शुद्ध 'अहिर भैरव' जसाच्या तसा वापरला.

गाण्यामध्ये एक कलाकार आजारी असतो आणि तो अंथरुणाला खिळून आहे आणि वेदना सहन न झाल्यामुळे तो रात्रभर जागाच आहे, त्याचा सांभाळ करणारा 'प्यारे' त्याची विचारपूस करतो आहे, तो सुद्धा कोणत्या तरी करणाने रात्रभर जागाच आहे, असा सिन आहे. त्यांचं संभाषण सुरु असताना मागे 'नमाज' साठी अजान ऐकू येते. ती ऐकून तो आजारी माणूस नमाज साठी जायला म्हणून उठून बसायचा प्रयत्न करतो. मंदिरांच्या घंटारवात आणि नमाजच्या अजान मध्ये एकच हाक आहे ती म्हणजे संगीताची असं तो सांगतो. परंतु तो स्वतः गायला असमर्थ आहे, हे पाहून त्याची सेवा करणारा 'प्यारे' तंबोरा घेतो आणि आणि गायला सुरवात करतो. सुरवातीला संभाषण संपल्यावर एक बासरीचा पीस आहे. अनेकदा भैरव किंवा सकाळच्या रागांचे प्रकार ऐकताना ते गंभीर प्रकृतीचे असल्याचा भास होतो. पण या अहिर भैरवाचं तसं नाहीये. कदाचित आधीच प्रसंग आपल्या मनावर कोरलेला असतो त्यामुळे असेल पण हा बासरीचा पीस अत्यंत करुण वाटतो. हे गाणं गायलं आहे 'मन्ना डे' यांनी. बासरी नंतरचा पहिला आलाप हा बासरी इतकाच जबरदस्त आहे. उत्तम गाणं कोणतं याचं वर्णन करतात की जेव्हा वाद्य वाजत असतं तेव्हा त्यांच्या सुरांतून शब्द ऐकू आले तर वाद्य यशस्वी झालं असं मानतात, आणि गात असताना बासरी किंवा सतारीचे सूर ऐकू आले तर गायन यशस्वी झालं असं मानतात. जर सुरवातीची बासरी आणि नंतरचा आलाप ऐकला आपण तर दोन्हीत काही फरक नाहीये असा भास होतो, इतकं दोन्ही सुंदर आहे. तो आलाप म्हणजे शुद्ध अहिर भैरव आहे.

'पूछो ना कैसे मैने रैन बिताई' मला कोणीही विचारू नका कि रात्र कशी सरली, मी रात्र कशी घालवली. एक एक क्षण एका एका युगासारखा भासत होता. एक युग संपलं तरी ती भयाण, वेदनेची रात्र संपली नव्हती. 'पूछो ना कैसे मैने रैन बिताई' एक पल जैसे एक युग बीता,' युगानू युगं मला झोपही लागलेली नाही. 'युग बिते मोहें निंद ना आई'. एका दिशेला दिवा जाळतो आहे, दुसऱ्या बाजूला माझं मन. पण त्या उजेडाचा माझ्या घातला अंधार दूर करण्यासाठी काहीही उपयोग होत नाही. सगळं आयुष्य असंच गेलं, अस्वस्थता आणि बेचैनी मध्येच!! तेव्हा हि रात्र कशी घालवली हे कृपा करून विचारू नका. हे गाणं म्हणणारा मन्ना डे जरी असला तरी आपल्याला समोर चित्रात दिसतो तो अशोक कुमार. चित्रपट ६३ सलाला असल्यामुळे अर्थात ब्लॅक अँड व्हाईट आहे. पण शब्दांच्या आणि मन्ना डे च्या आवाजामुळे सगळं बेरंग झाल्यासारखं आपल्याला वाटायला लागत. काळवंडलेला अशोक कुमारचा चेहरा सांगतो 'कृपा करून तेवढं विचारू नका'

रात्र भयाण होती, आकाशात चंद्र आणि चांदणं होतं पण कोणी माझ्या मदतीला आलं नाही. मदतीची आशेनी डोळे पांढरे व्हायची वेळ आली. पहाटेचे किरण सुद्धा आशा जिवंत ठेवतील इतके तीव्र नव्हते, तेव्हा कृपा करून रात्र कशी घालवली आहे हे विचारू नका. निघणाऱ्या प्रत्येक शब्दांनी आणि प्रत्यके सुरांनी समोरचा आजारी माणूस अजून व्याकुळ होत गेलेला दिसतो. त्याचा श्वास लागतो. आणि शेवटचे शब्द सुरु असतानाच तो मान टाकतो!!

केवळ सुरवातीची बासरी आणि त्यानंतरचा आलाप मी कित्येक वेळा ऐकले आहेत. गाण्याला गोडवा असतो म्हणजे काय हे या गाण्यावरून कळेल. अनेकांनी तर हे गाणं ऐकलं आता अजून जगायची इच्छा नाही अशा भावना व्यक्त केल्या होत्या
https://www.youtube.com/watch?v=376w1QPz07w

एक_दिवस_एक_गाणं - संधीप्रकाशात

रायगडवर आम्ही गेलो होतो. आणि टिपिकल पुणे ते महाड, महाड ते पाचाड, पाचाडहुन पायथा आणि वर असे नव्हतो गेलो. पुण्यातून आम्ही गेलो पानशेतच्या पुढे घोल नावाचे गाव आहे तिथे. तिथून सह्याद्री उतरत कोकणदिव्याच्या बाजूनी त्या मार्गावरचे कोकणातले पहिले गाव आहे सांदोशी. तिथून चालत छत्री निजामपूर, तिथून रायगडचा पायथा.. असे आम्ही किल्ल्यावर पोहोचलो तेव्हा वाजले होते संध्याकाळचे पाच साडेपाच. उन्हाळ्याचे दिवशी होते. त्यामुळे सूर्यास्त व्हायला अजून भरपूर वेळ होता. आमच्या सर्वांच्या डोक्यात हे पक्क होतं कि सूर्यास्त जो बघायचा तो टकमक टोकावरून. मग आम्ही सगळे टकमक टोकावर पोहोचलो. सूर्य शांत होत होता हळूहळू. आमच्यातल्या कोणीतरी सुर्याखाली हाताची बोटं मोजून सूर्यास्ताला अजून किती वेळ आहे वगैरे याचं गणित मांडलं. दिवसभर भरपूर चालून झाल्यामुळे असेल किंवा वातावरण निर्मिती मुळे आम्ही सगळेच शांत होतो. कोणाच्या तोंडून चकार शब्द निघत नव्हता. मध्येच कोणीतरी एखादा शब्द बोलायचा, पण तो तेवढाच. आमच्या मागे इतर पर्यटकांची गडबड सुरु होतीच. पण ते येत होते जात होते. दिवसभर उन्हात चालणं झाल्यामुळे अर्थातच आम्ही सगळे घामानी भिजलो होतो, पण टोकावरच्या संध्याकाळच्या गार वाऱ्यानी बारीक थंडी वाजायला सुरवात झाली होती. पण मुळात दिवस उन्हाळ्याचे असल्याने त्या गारव्यात एक प्लेझंटनेस होता. एकूणच 'ती वेळ पुरिया होती अन झाड मारवा होते'!!

माझ्या डोक्यात एक गाणं सुरु होतं या वेळी. मूळची कविता ब. भा. बोरकरांची आहे. 'संधीप्रकाशात अजून जो सोने' त्याचं गाणं केलं आहे सलील कुलकर्णीने. पण हे एक गाणं असं आहे कि तिथे सुरापेक्षा शब्द जास्त ताकदीचे भासतात. आणि या गाण्याला सर्वात अनुकूल वेळेला आम्ही टकमक टोकावर बसलो होतो. कवी म्हणतोय संधीप्रकाशाच्या वेळी आकाशात पसरणारे सोन्याचे किरंण जेव्हा तरंगत आहेत तेव्हाच मला मृत्यू यावा. 'संधीप्रकाशात अजून जो सोने, तो माझी लोचने मिटो यावी' या गाण्याचं फर्स्ट इम्प्रेशन 'हे मृत्यूगीत आहे' असा होण्याचा दाट संभव आहे. पण मला हे सर्वात रोमँटिक गाणं वाटलं. याच कारण जेव्हा कवी म्हणतो कि त्यावेळी माझी लोचने मिटुदे, त्यावेळी तो अपेक्षा करतोय कि 'असावीस पास, जसा स्वप्नभास, जीव कासावीस झाल्याविना'

प्रेमाची माझी कल्पना एकदम साधी आहे. 'अॅक्सेप्ट्न्स' हा एकच शब्द पुरेसा आहे त्यासाठी. समोरच्या व्यक्तीचे गुण - दोष, वर्तमान आणि भूत कसही असुदे. मला एखादी व्यक्ती आवडली म्हणजे तिची आयुष्याकडे बघायची दृष्टी आवडली, आणि एकदा आवडली की मी आनंदानी 'अॅक्सेप्ट' करायला तयार आहे का, असेल तर ते प्रेम आहे. प्रेमाची माझी इतकी साधी व्याख्या आहे. ती असताना समोरच्यानी माझ्यावर तसंच प्रेम करावं अशी माझी अपेक्षा नाही. कारण एकतर्फी प्रेम करणं इतकंच आपल्या हातात आहे. त्यामुळे आयुष्य कसं का गेलेलं असेना, शेवटचा एक क्षण त्यावेळी माझ्या पास असावीस इतकीच माझी अपेक्षा आहे. असं कवी सुद्धा म्हणतो. असावीस पास, जसा स्वप्नभास, जीव कासावीस झाल्याविना!!

आणि अशी जर तू शेवटच्या क्षणी पास असलीस तर मला गंगाजलाचीही गरज नाही. तू तुझ्या हातानी काढलेलं विहिरीतलं पाणी सुद्धा चालेल. कवी म्हणतो कि 'थोर ना त्याहुनी तीर्थ दुजे'. कवी इतकं सांगतो की तेव्हा तू तुझ्या घरून तुळशीचं पान घेऊन ये. या सगळ्या शब्दात आवेग नाहीये, अस्वस्थता नाहीये. चिडचिड किंवा आक्रोश तर नाहीच नाही. एक साधी अपेक्षा! स्वप्न हा जसा भास आहे त्या प्रमाणे मला तुझ्या अस्तित्वाचा भास झाला तरी चालेल पण तो 'तुझा' असावा.. म्हणजे तिने आलच पाहिजे, त्याशिवाय मी मान टाकणार नाही, वगैरे ब्लॅकमेलचा प्रकार नाही. असावीस पास, जसा स्वप्‍नभास!! गुलाम अलीची एक गझल आहे, गझलच्या सुरवातीला प्रथेप्रमाणे एक शेर आहे. 'ना उडा यूं ठोकरो से, मेरी खांके कब्र जालीम । येहीं एक रेहे गयी है, तेरे प्यार की निशानी।।' माझी कबर तू पावलांनी झिडकारू नको, किंवा दुर्लक्ष सुद्धा करू नको कारण तुझ्यावरच्या प्रेमाची ती शेवटची निशाणी आहे. भावना हिंदी किंवा इंग्लिशमध्ये व्यक्त केली कि भारी, मराठी मध्ये केली तर भारी नाही का?? बोरकर म्हणतात,

वाळल्या ओठां दे निरोपाचें फूल;
भुलींतली भूल शेवटली

आता आयुष्य तसंही संपलय. तेव्हा निरोप म्हणून एक फुल तरी दे.. शेवटची आठवण म्हणून! सलील कुलकर्णीच क्रिएशन म्हणजे संपूर्ण गाण्याची चाल अतिशय संथ पण मस्त आहे. मागे एकाच तालात तबला सुरु आहे. एकच ताल, कुठेही बदल नाही. शेवटच्या कडव्याला मात्र चाल बदलते. गाण्याचा संपूर्ण मूड बदलून जातो. आणि त्याने म्हंटल पण उत्तम आहे. ज्या वेळेची मी गोष्ट सांगतोय, टकमक टोक आणो तिथली संध्याकाळ तेव्हा सलील कुलकर्णीने हि कविता स्वतःच म्हंटली होती. पण त्यानंतर त्याने हि कविता द ग्रेट आणि लिजंडरी लता बाईंकडून गाऊन घेतली. तीच चाल.. तेच शब्द.. हे गाणं गाताना लता बाईंचं वय ऐंशीच्या पुढे आहे. आवाजातली कंपन गाण्यात जाणवतात. त्यानी ते गाणं अजून 'प्रेममय' झालं आहे. तीच चाल.. तेच शब्द.. पण लता बाईंच्या आवाजात ऐकताना आपल्याला त्यांनी गाजवलेली सहा दशकं, फिल्मी दुनिया, आणि तो जादुई स्वर ऐकू येतो.

आज सुद्धा कोणत्याही प्रसंगी, कोणत्याही वेळी, कोणत्याही ठिकाणी हे गाणं ऐकलं कि मला आठवतं ते 'टकमक टोक' ती प्लेझंट संध्याकाळ, आणि
वाळल्या ओठां दे निरोपाचें फूल;
भुलींतली भूल शेवटली!!

https://www.youtube.com/watch?v=oWoV0O04fSY
ता.क. - फोटो गुगल वरून घेतला आहे!