या वर्षी माघी गणेश जयंतीच्या उत्सवाला कोकणात गेलो होतो. राजापूरच्या अलीकडे वीस-पंचवीस किलोमीटरवर 'पन्हळे'म्हणून आमचे गाव आहे. दरवर्षी माघ महिन्यात आम्ही सगळे जण तिकडे जातो. यावर्षी मी आणि माझा भाऊ बाईकवरून गेलो होतो. पुणे सोडतानाच मी ठरवलं होतं की उत्सवाच्या कार्यात न अडकता गेल्या पंधरा वर्षांत पहिलं नाही असं कोकण बघायचं. पहिल्या दिवशी अगदी साडेतीनशे किलोमीटरचा प्रवास झाला होता म्हणून दुसरा दिवस आराम केला. आणि तिसऱ्या दिवशी फिरायला बाहेर पडलो. माझ्या एका मित्राने महाराष्ट्रातील किल्ल्यांची यादी बनवलेली आहे. इतकी विस्तृत यादी महाराष्ट्र शासनानेही बनवलेली नाही. त्या यादीत आमच्या लांजा तालुक्यात एक किल्ला असल्याचं मी वाचलं होतं. पुणे सोडतानाचा मी ठरवलं होतं की लांजा तालुक्यातला हा किल्ला यावेळी पहायचा. किल्ल्याचे नाव साटवलीचा किल्ला. आमच्या गावापासून हा किल्ला २२ किलोमीटर अंतरावर आहे.
आमच्या लांजा तालुक्यातून सगळ्यात जवळचा समुद्रकिनारा गणेशगुळे किंवा पूर्णगडचा आहे. तरी ते अंतर 45-50 किलोमीटर आहेच. सांगायचा मुद्दा समुद्रकिनाऱ्यापासून आमचं गाव तसं खूप आत आहे. किंबहुना आंबा घाट उतरल्यावर आमच्या गावात पोहोचायला कमी वेळ लागतो जितका वेळ गावातून किनाऱ्यावर पोहोचायला लागतो. पूर्णगड हा किल्ला ज्या नदीच्या मुखाशी एका टेकडीवर आहे त्या नदीचे नाव 'मुचकुंदी' असे आहे. हे वेगळं सांगायची गरज नाही, की कोकणातल्या नद्यांचे असे एक उगमस्थान नसते. डोंगरांवर पडणारं पाणी एकत्र येऊनच ती नदी आकार घेते. तर ही मुचकुंदी नदी पूर्णगडाच्या पायथ्याशी समुद्राला मिळते तिथून जवळजवळ ३८ किलोमीटर आतमध्ये नदीच्याच काठावर हा साटवलीचा किल्ला आहे असं मी नकाशावर पाहिलं. त्या यादीतही या किल्ल्याचं नाव होतं. मग भावंड गोळा केली, आणि तो किल्ला शोधत निघालो.
साठ-साठ सत्तर-सत्तर वर्षे लांज्यात राहिलेल्या लोकांना आपल्या जवळ साटवली या गावात किल्ला आहे हेही माहिती नव्हतं. असा किल्ला कोणालाच माहिती नाही हे लक्षात आल्यावर आम्ही साटवली गाव विचारत विचारात त्या गावात पोहोचलो. डोंगराच्या उतारावरून जाताना खाली एक नदी आहे हे लक्षात येत होतं. मग मुख्य रस्ता सोडून साटवली गावासाठी डावीकडे वळून अजून लहान रस्त्याला लागलो. गावाची वेस पार करून गावात शिरलो तरी किल्ल्याच्या कोणत्याच खुणा दिसेनात. खुणा तर नाहीतच, पण शासनाचा एखादा फलक, किंवा तत्समही काही दिसेना. गाव निम्म संपून सुद्धा गेलं आणि रस्त्याच्या उजव्या हाताला एक बुरुज दिसला आणि डाव्या हाताला एक मोकळं मैदान होतं. तो बुरुज पार करून आम्ही पुढे गेलो एका माणसाला विचारलं की किल्ल्यात जायला रस्ता कुठून? तर तो म्हणाला तो बुरुज दिसतो आहे ना, तेवढाच किल्ला आहे.
प्राचीन काळापासून नद्यांची पात्रं हे महत्त्वाचे व्यापारी मार्ग होते. जयगडजवळ जी अर्जुना नदी समुद्राला मिळते तिथपासून आत ३० किलोमीटरवर राजापूरहे ठिकाण आहे. याचा अर्थ समुद्रातून नदीच्या मुखातून आत शिरून ३० किलोमीटर आत राजापूर ही किती महत्त्वाची वखार होती. आणि राजापूरपर्यंत येणारा व्यापारी मार्ग हा साठ-सत्तर वर्षांपूर्वीपर्यंत सुरू होता. राजापूरला शिकायला असलेले माझे आजोबा राजापूरहून बोटीतून समुद्रापर्यंत गेल्याच्या गोष्टी अजूनही सांगतात.
दरवाज्याला लागून उभे असलेले दोन बुरुज मागे टाकून आपण किल्ल्यात प्रवेश केल्यावर एक प्रचंड वृक्ष आपली नजर वेधून घेतो.
मला राहून राहून आश्चर्य या गोष्टीचं वाटत होतं की, साटवलीपर्यंत येईपर्यंत मुचकुंदी नदीचे पात्र खूप लहान होत गेलेलं आहे. पण लहान होत गेलेल्या नदीच्या पात्रातूनही व्यापार चालत होता. तो व्यापार मोठ्या प्रमाणावर चालत असणार त्याच्याशिवाय त्याला संरक्षण द्यावं लागलं नसतं. आणि त्याच्या संरक्षणार्थ किल्ला बांधायची गरज वाटली नसती.
No comments:
Post a Comment