घोल (पानशेत) ते कोकणदिवा ... पुन्हा चालतच..

पानशेत धरणाचं बॅंकवॉटर जिथे संपतं तिथून साधारण तीन-चार किलोमीटर वर एक अतिशय अवघड घाट आहे. पानशेतनी खरच तळ गाठला होता. कोरडं जलाशयाच पात्र खरच आघात करणारं आहे. पण या प्रचंड जलाशयाचा ज्या झऱ्यातून उगम होतो, त्या झऱ्यावर एक छोटासा पूल आहे. तो पार करून पुढे गेल्यावर घाट सुरु होतो. सततच्या उल्लेखांमुळे वरंध किंवा ताम्हिणी हे खूप अवघड घाट वाटतात. आणि आहेतही. पण सह्याद्रीमधले हे दुर्लक्षित घाट सुद्धा खूप अवघड आहेत. तीव्र चढ, आणि खिंडीतून कोरून काढलेला रस्ता. हे दिव्य पार करून पुढे आलो की अक्षरशः आपल्यासमोर नवीन विश्व प्रकट होतं. ते पाहिल्यावर कोणाला सांगून खरं वाटणात नाही की सध्या महाराष्ट्रात भीषण दुष्काळ आहे. आठही दिशांना उंच डोंगर, त्याच्या पायथ्याशी हे टुमदार छोटंसं गाव ‘घोल’. या रस्त्यावरचं घाटावरच शेवटचं गाव. तिथून पुढे सुरु होतो कोकण. म्हणूनच बहुतेक ह्या वाटेचं रक्षण करणारा हा ‘कोकणदिवा’ असावा. पण घोलच्या आसपास ३-४ घरांच्या अनेक वस्त्या विखुरलेल्या आहेत. त्यापैकी एक आहे ‘गीर्जाई’ त्या गीर्जाईपर्यंत कच्चा रस्ता आहे. पण कच्च्या रस्त्याची सुद्धा आपल्या डोक्यात एक कल्पना असते. त्या सगळ्या कल्पना त्या भीषण कच्च्या रस्त्यावर चिंध्याचिंध्या होऊन पडतात. हा ‘कच्चा’ रस्ता गाडीने पार करणे म्हणजे खरच अग्नीदिव्य आहे. पण आमच्याकडे दोन तरबेज ड्रायव्हर होते. त्यांनी तो रस्ता सोपा करून दाखवला. घोल ते गीर्जाई दोन किलोमीटरचे अंतर पार करायला आम्हाला वीस मिनिटे लागली. तोपर्यंत संध्याकाळचे साडेपाच वाजून गेले होते. एका कौलारू घरांसमोर आम्ही आमच्या गाड्या पार्क केल्या आणि चालायला सुरवात केली. संध्याकाळची ताडीमारून आलेल्या एका इसमानी आम्हाला खास शैलीत रस्ता सांगितला. त्याच्यावर किती विश्वास ठेवायचा याचा विचार करतच आम्ही पायवाट तुडवायला सुरवात केली. पण त्याच्यावर विश्वास ठेवण्यावाचून पर्याय कुठे होता. आम्ही चौघंही जण पहिल्यांदा कोणकदिव्याला जात होतो. रस्ता माहिती नाही, सूर्य मावळायला आलेला, जंगल भरपूर. मानवीवस्ती पासून दूर असल्यानी बिबट्यावगैरे ची सुद्धा शक्यता नाकारता येत नाही.. आज काही तरी रोमांचकारी अनुभवायला मिळणार एवढ नक्की.

त्या ‘ताडी’वाल्यावर विश्वास ठेवून त्याने सांगितलेल्या रस्त्यानीच आम्ही गेलो. तुफान जंगलातून वाट काढत पायवाट पुढे जात होती. बहुतेक झाडांची जुनी पानं गळून नवीन आलेली. पण जुनी पडलेली अजून पुरती कुजली नव्हती. त्यामुळे जास्त मळलेली वाट शोधणे अवघड होत होतं. पण असं ट्रेकिंग नेहमी करणाऱ्यांना एक वेगळा आत्मविश्वास असतो बहुतेक. प्रकाश हळू हळू कमी होत होता, म्हणून समोर जी जास्त मळलेली वाट दिसत असेल त्या वाटेनी आम्ही पुढे चालत राहिलो. मग एक खिंड लागते. तशीच एक खिंड पुढे अजून एक आहे. त्यातून गेलं की रायगडला जाता येतं. या दोन्ही खिंडी एकमेकींना समांतर आहेत. अलीकडच्या खिंडीतून गेलं की कोकणदिवा. थोडंस चढत मग ती खिंड लागते. सतत मला कुसुमाग्रजांची कविता आठवत होती.

घोरपडीला दोर लावूनी पहाड दुर्घट चढलेले,

तुटून पडता मस्तक खाली, धुंद धडाने लढलेले

खंदकातल्या अंगारावर हसत खेळत पडलेले ...

झाडी खूप दाट आहे, की आपण बरोबर रस्त्यावर आहोत की चुकलोय हे सुद्धा कळायला काही मार्ग नाही. पण विश्वास ठेवायचा स्वतः वर आम्ही तेच केलं. मळलेली पायवाट दिसत होती, ती सोडली नाही. लगेचच पुढे जंगलाचा भाग संपतो आणि मोकळं पठार समोर येतं. तिथून तो कोकणदिवाही दिसतो आणि आपण बरोबर होतो हे सुद्धा कळतं. पुढची पायवाट स्पष्ट दिसतेच. पुन्हा जंगलाचा भाग सुरु होतो. पावसाळ्यात जिथून तुफान धबधबा कोसळत असणार अशा एका पाण्याच्या वाटेवरून पुढे जावं लागतं. तिथे डाव्या हाताला एक दगडी मंदिर उभं आहे, गम्मत म्हणजे मंदिरात आत कोणतीच मूर्ती नाही. तीन-चार घंटा आहेत आणि त्रिशूळ इतकंच. पण ते मंदिर हे खूण म्हणून लक्षात ठेवायला हरकत नाही. ते मंदिर मागे टाकून पुढे आलं की पुन्हा जंगलाचा भाग संपतो आणि पुन्हा एकदा मोकळं पठार समोर येतं. तिथलं वर्णन शब्दांत करता येणार नाही. सूर्य बुडून गेलेला. पण अजून पूर्ण अंधार पडलेला नाही. पश्चिमेकडून काळे ढग पूर्वेकडे जात आहेत. शांत वारा. भरपूर चालून आल्यामुळे सर्वांग घामाने भिजलं होतं, त्याला वारा लागला की शांत वाटत होतं. आम्ही भरपूर वेळ तिथे शांत बसलो. पठारजिथे संपतं तिथे साधारण पाचशे साडेपाचशे फुट खोल दरी आहे. त्या दरीतून खेळून वारा वर येत होता. त्याचं दरीतून जाणारी पाण्याची वाट रायगडापर्यंत जाते. आम्ही दरीच्या वरच्या पठारावर होतो. अंधार पडायला सुरवात झालेली. तरी अजून किल्ला चढलोच नव्हतो. अजून बरंच चढायचं होतं. तिथे थांबण्याचा मोह आवरला. पुन्हा जंगलात शिरलो. ही जिद्द कोणी दिली?

या मातीने दिला वारसा कठोर छाती दगडाची

दिली नद्यांनी ध्येयासाठी समर्थता बलिदानाची

पहाड डोंगर इथे सांगती अजिंक्यता अभिमानाची...

आतापर्यंतचा सर्व रस्ता सरळ होता. फार उतार किंवा फार चढ नाही. आता जो सुरु झाला तो तीव्र चढ सुरु झाला. पूर्ण अंधार पडलेला. खर तर अंधारामुळेच कसा आणि किती चढ होता हे रात्री चढताना लक्षात आलं नाही. पण लक्षात जरी आलं नाही तरी तो चढ अंगावर येत होता. खूप दमायला झालं. पण थांबणं शक्य नव्हतं. ब्रेक घेत घेत आम्ही चालत राहिलो. मध्ये मध्ये काही रॉकपॅच सुद्धा होते. ते सुद्धा माही लीलया चढलो. बाजूला वाळलेल्या झुडपांतून  वात काढत काढत पायवाट थेट वरपर्यंत जाते. वरपर्यंत म्हणजे किल्ल्यावर मानवनिर्मित तीन गोष्टी आहेत, तिथपर्यंत. एक गुहा आणि दोन पाण्याची टाकी. दोन टाक्यांपैकी एकात स्वयंभू पाणी साठा तर दुसरी टाकी रेनवॉटर हार्वेस्टींग साठी. गुहा सुद्धा जेमतेम पाच फुट बाय दहा फुट असेल. तीव्र चढण चढून त्या गुहेपर्यंत पोहोचायला आम्हाला आठ-सव्वाआठ झाले. मग थोडा श्वास घेतला, घरी फोन करून सुखरूप असल्याच सांगितलं. गुहेत उंदीर फिरत होते, म्हणजे सापाची सुद्धा शक्यता नाकारता येत नाही. आणि पहाटे थंडी वाजली तर उब मिळावी म्हून काही तरी सोय करणे गरजेच होता म्हणून थोडे शांत झाल्यावर आम्ही सरपण आणायला गेलो. सगळ वाळलेलंच होतं, सहज मोडत होतं. चारजणांनी मिळून भरपूर सरपण गोळा करून गुहेत आणून टाकलं. पूर्वी कोणी तरी तेलाची एक बाटली गुहेत ठेवली होती, काही वाती होत्या. काडेपेटी आम्ही बरोबर नेलेली. त्यामुळे शेकोटी करणं फार अवघड गेलं नाही. सहज पेटलं. मग आम्ही गुहेच्या बाहेर अंथरूण टाकलं आणि जेवायला बसलो. घरून भाकरी, बटाट्याची भाजी, सोलापूरची प्रसिद्ध शेंगदाण्याची चटणी असा मस्त बेत होता. पोट भरून जेवण झाल्यावर कुशलनी सॅक मधून कलिंगड काढलं. मग मस्त कलिंगड खाल्ल. तोपर्यंत काळ्या ढगांनी भरून गेलेलं आभाळ थोडं मोकळं झालं आणि सुंदर चंद्र बाहेर आला. चंद्राचा शांत, सुंदर निळा प्रकाश सर्व सह्याद्रीवर पसरला. रात्रभर चंद्राचा सुंदर शांत, प्रकाश कायम होता. गुहेच्या बाहेर गार वार आणि गुहेत शेकोटीमुळे उबदार हवा तयार झाली होती. मग आम्ही गुहेच्या तोंडापाशी अंथरूणं घातली. निनाद बेडेकर यांची एक आवडती कविता होती. कविता कुसुमाग्रजांची आहे. कवितेचं नावं आहे ‘निर्धार’ झोपण्यापूर्वी निनादरावांच्या आवाजात ती कविता आम्ही ऐकली (या ओळी त्याच कवितेमधल्या आहेत). गप्पा मारत बसलो. ते गप्पांचे विषय चारचौघात सांगायचे नसतात. दमलो तर खूप होतो त्यामुळे डोळ्यात झोप मावत नव्हती. बरोबर आणलेला टॉवेल डोक्याखाली घेतला आणि डोळे बंद केले... इतकी शांत झोप पुण्यात कधीच लागत नाही. त्यासाठी इतकं दमाव लागतं, सुंदर निसर्ग बघावा लागतो, गार वाऱ्याच्या समोर उभं राहून सर्व थकवा गळून जावा लागतो, तेव्हा अशी शांत झोप लागते. झोपेत मला तर स्वप्नही पडलं.

किल्ल्यावरून सूर्यास्त बघायचा राहून गेला होता, त्यामुळे आता सूर्योदय मिस करून चालणार नव्हते. साडेपाचलाच आम्हाला जाग आली. रात्रभर झोप चागली झाली होती त्यामुळे शरीरात त्राण नव्हते कुठले. त्यामुळे फारसे आढेवेढे न घेता उठलो लगेच. बाहेर काहीच दिसत नव्हतं. धुकं फक्त.. जस काय आम्ही स्वर्गात उभे होतो. आमच्या खाली सर्व मर्त्य भूमी. मग गुहेच्या वरही अजून किल्ला बघायचा शिल्लक होता. रॉकपॅच पार करत आम्ही वर पोचलो. दोन भगवे झेंडे दिमाखात फडकत होते. या भगव्यासाठी कित्येक मर्दानी प्राण अर्पण केलेले आहेत. पुन्हा कुसुमाग्रज!!

जंगल जाळापरी मराठा पर्वतश्रेष्ठा, उठला रे,

वणव्याच्या आडदांड गतीला अडसर आता कुठला रे

तळातळावर ठेचून मारू हा गनिमांचा घाला रे

स्वतंत्रतेचे निशाण अमुचे अजिंक्य राखू धरेवरी

रणफंदीची जात अमुची कोण आम्हा भयभीत करी!

वरून रायगड दिसत होता. पण तोही सारखा ढगांमध्ये लपत होता. पलीकडे लिंगाणा, राजगड, तोरणा तर काहीच दिसत नव्हते. खर म्हणजे ते कोकणदिव्यावरून दिसतात. पण आता धुकं होता प्रचंड. त्याच्यामागून सुर्यनारायण वर येत होते. हा सूर्योदय खूपच रम्य होता. धुकं कमी होईल अशी अशा ठेवून आम्ही काही वेळ तिथेच थांबलो. पण तशी काही चिन्ह दिसत नव्हती. मग आम्ही पुन्हा उतरायला सुरवात केली. गुहेपाशी आलो तर पलीकडच्या डोंगरावर सूर्यकिरण पडले होते. फोटोग्राफीसाठी एकदम परफेक्ट माहोल होता. मग आम्ही भरपूर फोटो काढले. सेल्फी काढले. उतरायला सुरवात केली. रात्री चढलो त्यापेक्षा उतरणं जास्त अवघड जात होतं. कडक उन्हामुळे जमिनीत ओलावा शिल्लक नव्हता, त्यामुळे मोकळ्या मातीवरून पाय सहज सटकत होते. त्यामुळे अतिशय काळजीपूर्वक आणि हळू आम्ही उतरलो. पुन्हा एकदा त्या पठारावर आलो. थोडासा नाश्ता केला. परत निघालो. रात्री अंधाराच्या भीतीनी आम्ही वाटेत करवंद समोर दिसत असून खाल्ली नव्हती. पण आता कसली भीती. जंगलातून जाताना दिसतील ती आणि जमलीत तितकी करवंद काढून आम्ही खाल्ली.

‘गीर्जाई’मध्ये पुन्हा आलो, हापश्यावर हातपाय तोंड धुतलं. फ्रेश झालो. कालचा ‘कच्चा’ रस्ता अजून होता. पण ‘दिवा’ सर करून आल्यानंतर रस्ता कीस झाड की पत्ती?  

ट्रेक दरम्यान काढलेले फोटो आणि शूट केलेले व्हिडीओ एकत्र करून एक क्लिप बनवली आहे.

https://www.youtube.com/watch?v=9P69tz-W5pM

ह्या लिक वर ती बघा. 

    

पानशेत ते रायगड (चालत)

डायरीतली काही खास पानं

१९ एप्रिल २०१३

भव्य हिमालय तुमचा, आमचा केवळ सह्यकडा,

गौरी शंकर उभ्या जगाचा मनात पूजीन रायगडा!!

ही कविता बहुतेक वसंत बापटांची आहे. आणि वैयक्तिक मला हिमालयाचं आकर्षण मुळीच नाही. अनेक ट्रेकर्स ‘एव्हरेस्ट’ सर करणं हे आपलं स्वप्न मानतात, माझी मात्र उडी सह्याद्रीच्या पुढे पडणार नाही. ‘ट्रेकिंग’चे सर्वच अनुभव खूप समृद्ध करणारे असतात. असच दोन एप्रिल महिन्यातच आम्ही ४-५ जणं पानशेत-रायगड ट्रेकला गेलेलो. तो अनुभव मी माझ्यासाठी माझ्या डायरीत लिहिलेला.

१९ तारखेला दुपारी पावणेचारला आम्ही स्वारगेट एस.टी स्टॅंडवर जमलो. भारतीय प्रमाण वेळेनुसार चारची बस साडेचारला आली. स्वारगेट ते घोल. पानशेत धरणाचं बॅकवॉटर जिथे संपत तिथे अजून थोडं पुढे हे गाव आहे. साधारण पुण्यापासून ७०-७२ किमी तर आहेच. एसटीचा प्रवास असून सुद्धा तो खडकवासला धरणावरून जातो म्हणून चांगला वाटतो. पाण्याच आकर्षण माणसाला आहे. खडकवासल्याच धरण मी किती वेळा पाहिलं असेल पण ते दर वेळेला शेजारून जाताना बघावसं वाटत. महाराष्ट्रात सध्या भीषण दुष्काळ आहे, तरी धरणात पाणी सरासरीपेक्षा जास्त दिसत होतं. रस्त्याच्या एका बाजूला धरण, एका बाजूला सिंहगड. तोही काही नवीन नाही, पण त्याचंही आकर्षण आहे. खडकवासला संपल की पुढे एकमेकांना लागून पानशेत आणि वरसगाव. आणि गम्मत बघा, की पानशेतच्या बाजूनी गेलं की घोल लागतं, वरसगावच्या बाजूनी गेलं तर लावासा! मला आवडणारं वैभव पानशेतपासून सुरु होतं. तिथे कोणाचही गलका नाही, गोंधळ नाही, गाड्यांचा आवाज नाही. उन्हाळा असल्यामुळे झाडं पिवळी पडलेलीच होती, पण आम्ही पोचण्याच्या काही वेळापूर्वीच पाऊस पडून गेला होता, त्यामुळे उन्हाचा कडाका जाणवत नव्हता. त्यामुळे मातीचा मस्त वास सुटलेला, हवेत गारवा, आणि फ्रेशनेस!! त्यामुळे थकायला होत नाही ना! ही सह्याद्रीची मजा आहे. त्यावेळी मला माझ्या फुफुसंच्या मर्यादांची कीव आली, की साला इतका सुंदर वास आपण मनापासून अनुभवू शकत नाही, ह्या शरीराच्या मर्यादांवर अवलंबून राहावं लागतं. पण त्याला पर्याय नाही. लाल माती सुरु झाली होती. आणि तापलेला ती जमीन जरा थंडावली होती. साधारण पंचवीस किलोमीटरचा रस्ता आहे, बॅकवॉटर पानशेतचं संपत आणि मग दोन डोंगरांच्या मधून केवळ एक झरा, त्याचंच पुढे धरण होत असेल. तो झार ज्या डोंगरातून येतो तो डोंगर पर करून पलीकडे आम्हाला उतरायचं होतं म्हणे. तो ‘घाट’!! तो काही वेगळाच होता. सिंगल रस्ता. आणि अति तीव्र चढण. आमच्या एसटीला तर दोन वेळा यु टर्न वर पुन्हा मागे यावं लागलं. मी पाहिलेला दुसरा सर्वात  अवघड घाट. माथ्यावर डोंगर फोडून खिंड केलेली, त्यातून तो छोटासा रस्ता, डोंगराच्या पलीकडे उतरतो. एसटीमध्ये आम्ही ५ जण, आणि ड्रायव्हर आणि कंडक्टर इतकेच होतो. मी ड्रायव्हरला माथ्यावर दोन मिनिटं थांबायला सांगितलं. स्वदेस मध्ये बघा, एका गाण्यात आहे, ‘दूर वो जाने किसका गांव है’, आहे ना! तसंच आगदी. सर्व बाजूनी डोंगर आणि सर्व डोंगराचे पाय्थे जिथे एकत्र येतात तिथे हे वीस बावीस उंबऱ्यांच गाव. पुन्हा तीव्र उतार, आणि नागमोडी रस्ता पार करून आम्ही गावात उतरलो. १९ तारखेचे संध्याकाळचे साडेसात होऊन गेली होते.

रात्रीचं गाव काय बघणार, म्हणून एका शाळेच्या ओसरीवर आमच्या बॅगा टाकल्या, थोडे फ्रेश झालो, आणि बसलो गप्पा मारत. घोलचा घाट जिथे संपतो तिथेच गाव आहे. आम्ही ज्या एसटीतून आलो ती मुक्कामी गावातच, पुन्हा सकाळी लवकर ती पुण्याला जाणार. ती एसटी लावली होती त्याच्या मागे एक सोलर दिवा होता. आठ-साडेआठला  आम्ही त्या दिव्याखाली गप्पा मारत बसलो. आम्ही पाच जण पाच वेगवेगळ्या गावाचे, प्रत्येकाचे अनिभाव वेगळे, सर्व इंटरेस्टिंग. एकातून दुसरा, दुसऱ्यातून तिसरा असे विषय हमखास निघत जातात तसे तास-दीडतासाच्या गप्पानंतर विषय आला भुतांच्या गोष्टींवर. प्रत्येक जण आपापले अनुभव सांगत होता. माझ्या डोक्यात उगाचच एक विचार आला, तो मी लगेच बोलून दाखवला, ‘जर ह्या एसटीच्या वर एखादा माणूस आपल्या गप्पा ऐकत असेल तर हो? त्यानी पांढरे कपडे घातलेले असावेत, आणि उत्सुकतेनी तो आपल्या भुतांच्या गप्पा ऐकत असेल तर?’ विचार होता माझ्याच डोक्यातला, पण माझ्यासकट सर्व शहारले. योगायोगानी विजा चमकू लागल्या आणि आभाळही आलं! मग आमच्या चेहे-यावरचे भाव बदलले, आम्ही कोणीही वर न बघता, शाळेच्या ओसरीवर धावलो. पाऊस काही आलाच नाही, नुसता गडगडत राहिला. अंथरुणावर पडल्यावर सुद्धा माझी हौस फिटत नव्हती. मी बिबट्याचा विषय काढला, म्हणलो, ‘बिबट्या खूप चपळ असतो, अंधारात आपल्या एकदोन फुटावरून सुद्धा जाईल, आणि आपल्या लक्षात येणार नाही. आपण झोपलो असताना शेजारून शिकार करून घेऊन जाईल तरी कोणच्या लक्षात येणार नाही.’ मी सर्वात लहान होतो, त्याचा फायदा घेऊन मी मध्ये झोपून गेलो, कडेचे दोघेजण रात्रभर बिबट्याच्या आणि एसटीवरच्या माणसाच्या भीतीने टक्क जागे.

फारशी दमणूक झाली नव्हती त्यामुळे झोप सुद्धा पावसासारखी सतत हुलकावणी देत होती. एकदा ह्या कुशीवर, एकदा त्या कुशीवर. पाहते कधीतरी उठून ‘चांदण्यात फिरताना’चा अनुभव घ्याव म्हणून त्या ओसरीवच्या पत्र्यातून बाहेर आलो, आकाश निरभ्र होतं गार मऊ मातीत पाय टेकवल्याबरोबर पायाला गुदगुल्या झाल्या. ते शांत-शीतल चांदणं, गार वारा! सुख सुख म्हणजे वेगळं काय असत हो? एका वेगळ्याच धुंदीत मी ओसरीवरून बाहेर आलो होतो, समोर एसटी दिसली आणि रात्रीच्या गप्पा आठवल्या, गप्पांचे विषय आणि तो एसटीवरच्या माणूस! माझा शांत-शीतल चांदण्याचा फील पार उतरला. ते शांत वाटणारं चांदणं गूढ आणि गहीर वाटायला लागलं, उगाच! पळत जाऊन पांघरुणात शिरलो, आणि अथर्वशीर्ष सुरु केलं! त्यातच झोप लागली.

सकाळी साडेपाचलाच कोंबडा आरवला. झोप अजून पूर्ण झाली नव्हती, पण आज भरपूर चालायचं होतं. त्यामुळे उठून बसलो. नेहमीच्या सवयीप्रमाणे हात जोडले आणि ‘कराग्रे वसते लक्ष्मी...’ आज दिवसभर दऱ्याखोऱ्यातून चालायचं होतं, तिची आधीच माफी मागितलेली बरी! अजून बाकीचे सर्व उठले नव्हते. मी पुन्हा बाहेर आलो, सूर्य अजून उगवला नव्हता, आज त्याच्या आधी मी उठलो. आज तो आळशी, मी हुशार! मला कोकणाच खूप आकर्षण आहे. ते श्री.ना. पेंडसे, गो.नी. दांडेकर, यांनी रंगवल्यामुळे. तुंबाडचे खोत, किंवा शितू आणि पडघवली आधी वाचून झाल्यामुळे आता शाश्वत कोकणाच आकर्षण. आमच्यापैकी दोघं जण त्यांच्या आयुष्यात पहिल्यांदा कोकणात उतरणार होते. त्यामुळे उत्साह भरपूर होता. आम्ही सकाळी सूर्य उगवाच्या आधीच चालायला सुरवात केली. दोन पावलं गेलो असू, पायवाटेच्या कडेनी करवंदाची जाळी. मग पुढे जाणं शक्यच नाही. जाळीत शिरलो. खूप करवंद खाल्ली. खूप खाल्ली.! माणसाच्या हातानी तयार झालेल्या साखरेला ही गोडी येणार नाही. माणसाचे हात जिथेपर्यंत पोचतात तिथून निसर्गाचे सुरु होत असावेत. (त्या करवंदाची चव अजून जिभेवर आहे) पानागणिक ग=करवंद होती. हिरव्या पानाच्या पार्श्वभूमीवर ते काळे मणी फारच सुदंर दिसत होते. ते तोंडानी खूप गोड होते असं सांगून त्याची मजा नाही, ते प्रत्यक्ष जाऊन खाल्लेच पाहिजेत.

करवंदाचा नाश्ता झाला, आम्ही पुढे चालायला सुरवात केली. तास-दीडतास चालल्यानंतर एक वस्ती लागली. सूर्य अजून उगवला नव्हता, त्याचा आळशीपणा, दुसरं काय! त्या वस्तीवर पोचल्यावर आम्हा ५-६ जणांवर अचानक आठ-नऊ कुत्री वेगवेगळ्या दिशांनी अंगावर आली. बाकीचे पटकन पुढे गेले, आणि मी आपला फोटो काढत मागे थांबलो होतो. मी जाम घाबरलो. बाकीचे पुढे जाऊन माझ्याकडे बघून हासत होते. मग मी पण मोठ्या धैर्यानी तो हल्ला परतवून लावला (असं आपलं सांगायला, घाबरलो तर खूप होतो, पण धैर्याचा देखावा मला यशस्वीरित्या उभारता आलं) गावातल्या विहिरीवर जरा तोंडावर पाणी मारलं. फ्रेश झालो. आणि पुढे चालू लागलो. ते ४-५ घराची वस्ती पार करून पुढे निघालो. चालताना बोलायला खूप विषय असतात. ब्रह्मसुत्रा पासून कामसूत्रापर्यंत. त्यामुळे चालत जरी भरपूर असलो तरी थकायला होत नव्हतं. त्यात आदल्या रात्री पाऊस पडून गेलेला त्यामुळे हवेत गारवा होता. सूर्य उगवला होता, पण आमच्यावर डोंगराची सावली होती. त्यामुळे रस्ता वेगानी पार होत होता. आमच्या पाच जणांमध्ये मी एकता होतो, ज्यानी हा ट्रेक आधी एकदा केला होता. त्यामुळे मला रस्ता माहिती होता. संपूर्ण रस्ता डोंगराततूनच आहे, पण एक ठिकाणी आपण थोडे खाली उतरत जातो, आणि पुन्हा चढण. ती चढून वर येतो तो घाटावरचा शेवटचा डोंगर. तो उतरला की खाली कोंकण. जिथून उतार सुरु होतो तिथे एक छोटीची खिंडच आहे. आम्ही तिथे बराच वेळ बसून होतो. एक टप्पा संपतो ना तिथे. मग जरा, शेंगा खाल्ल्या, पाणी प्यालो, बरोबर घेतलेली करवंद खाल्ली. फोटो काढले. रस्ता पूर्ण जंगलातूनच आहे, त्यामुळे बसलो होतो तिथे सावलीच होती. त्यामुळे गारवा! (सावली मध्ये उन्हापेक्षा ५ अंशांनी तापमान कमी असत म्हणे). तिथून पुढे केवळ उतार. आता कोणतीही चढण नाही. तो उतार सुद्धा साधासुधा नाही, तीव्र!

घोल-रायगड या रस्त्यावर घोलपासून कोंकणात उतरलं की पाहिलं गाव आहे, संदोशी. हे अंतर जवळ जवळ १५-१८ किलोमीटर आहे. घोल ते संदोशी अंतर आहे १५-१८ किलोमीटर. त्यापैकी बारापेक्षा जास्त अंतर केवळ उतार आहे. आणि हे चालत जायची ‘अवदसा’ आम्हाला सुचलेली. (घोलमध्ये सकाळी उतल्यावर एक माणूस आमच्याशी बोलायला आला. कुठून आलात, काय शिकता, गाव कोणतं वगेरे. त्यांनी नंतर विचारलं आता कुठे जाणार, आम्ही सागितलं रायगडला. त्यांनी आम्हाला वेड्यात काढलं अहो, म्हंटला अहो महाड वरून जायचं की. थेट किल्ल्यापर्यंत गाडी जाते. तिथून वर रोप वेनी जायचं. हे चालत जायची ‘अवदसा’ कशी सुचली?) पण सुचली. काहीतरी वेगळं करून दाखवण्याची हौस असते ना! उतार असल्यामुळे चालताना सर्व भर गुढग्यांवर पडत होता. उतार खरच तीव्र होता. रस्ता होता खूपच सुंदर. रस्ता कुठला, पाण्याची वाट. पाउस पडला की पाणी तिथून काही जाणार, ती जागा. तिथून आम्ही चालत होतो. त्या वाटेवर डाव्याहाताला ‘कोकणदिवा’ नावाचा किल्ला आहे. त्याचे उभे कातळ आधाराला घेऊनच रस्ता उतरत जातो. पण त्यामुळे उन्हाच्या तडाख्यापासून आम्ही वाचत होतो. तो प्रचंड कातळ एकावेळेला डोळ्यात सुद्धा मावत नव्हता. त्याची लांबी, रुंदी, उंची.. त्यासाठी ‘पॅनरोम’च हवा. त्याच्या सावलीमध्ये आम्ही पण संदोशीपर्यंत पोचलो. वसंतामुळे पानगळ झाली होती, त्यामुळे उघड्या बोडक्या झाडांखाली बसूनच आम्ही जेवलो. एका हातात भाकरी, त्याच्यावर तिखट, खांदा आणि पिठलं. भरपूर जेवलो आणि पुन्हा चालायला सुरवात केली.

अकरा-साडेअकराच्या सुमारास आम्ही संदोशीच्या सीमेवर पोचलो. त्या एका ठिकाणावरून सगळ संदोशी एका नजरेच्या आवाक्यात दिसत होतं. थोड्या कैऱ्यापडल्या, त्या खाल्ल्या, पुढे निघालो. संदोशीत पोचलो. जिल्हा परिषदेच्या शाळेत पाण्याची टाकी होती, तिथे फ्रेश झालो. तोंडावर गार पाण्याचा शिडकावा आणि त्यानंतर लगेच एक वाऱ्याची झुळूक आली. त्यानी आम्ही सुखावलो. ट्रेकिंगचा हा एक फायदा असतो. आपण लहान लहान गोष्टींमध्ये आनंद मानायला शिकतो. मजबूत घाम आलेला असताना सुद्धा केवळ एक झुळूक किती गोड असते, हे अनुभवण्यासाठी मजबूत घाम यायला हवा. आता कोकणदिव्याचा आधार नव्हता. झाडाच्याच सावलीत थांबलो थोडं वेळ, पुढे निघलो.सूर्य त्याचं निर्धारित काम खूप तन्मयतेनी करत होता. त्यामुळे तो फ्रेशनेस फार काळ टिकला नाही. पुन्हा घामाच्या धारा सुरू झाल्या. ‘संदोशी’ हे गाव फारच सुंदर आहे. मध्ये पाच फुटी रस्ता आणि रस्त्याच्या दोन्ही बाजूला टुमदार घरं. कोकणी पद्धतीची. सुट्ट्या सुरु असल्यानी गावात लहन लहान मुलं भरपूर होती. मग त्यांच्याशी गप्पा मारल्या, त्यांचे फोटो काढले. ते पुन्हा त्यांना दाखवले. मग ते गोड हसले, त्याचेही आम्ही फोटो काढले. संदोशीपासून रायगडपर्यंत थेट गाडी नाही. त्यासाठी छत्री निजामपूरपर्यंत जावं लागेल. मग पुन्हा पुढे निघालो. चालत चालत. छत्री निजामपूर हे गाव सावित्री नदीच्या अलीकडच्या काठावर. नदीत पाण्याचा टिपूस नव्हता. प्रचंड तापलेल्या गोल दगडांवरून आम्ही सावित्री नदी पर केली. निजामपूरमध्ये पोचलो. अडीच वाजताची बस ३ वाजता आली. तोपर्यंत आम्ही गावात बसून होतो. उन प्रचंड होतं. पण काही पर्याय नव्हता. ३ वाजता एसटी आली. अवघड आणि कच्चा रस्ता पार करून एसटी रायगडाच्या पायथ्याला पोचली. ... (क्रमशः)               

Judgement In Mahatma Gandhi Murder Case

माझे काही प्रश्न आहेत, 

की गांधीजींच्या हत्येचा मूळ निकाल किती जणांनी वाचला आहे?

'विचारांना विरोध करावा' असं म्हणणारे पुरोगामीच सावरकरांच्या विचारांचा विरोध करताना दिसत नाही, ते वैयक्तिक आयुष्याकडे बोटं दाखवतात. हे ढोंग नाही का? सावरकरांना राष्ट्रपिता जाहीर करण्याचा अट्टाहास कोणीही धरलेला नाही, कोणीही डोकं ठिकाणावर असलेला माणूस, गांधीजींना हाकलून सावरकर राष्ट्रपिता आहेत, असं म्हणत नाहीत, मग 'सावरकर' नावाची इतकी भीती का?

५, ६ आणि ७ सप्टेंबर २०१५ रोजी अंदमानयेथे विश्व मराठी साहित्य संमेलन झालं. त्याचे अध्यक्ष ‘प्रा. शेषराव मोरे’ यांनी अध्यक्षपदाच्या भाषणातून ‘सावरकरांवरील गांधीजींच्या हत्येचा कलंक पुसला गेला पाहिजे’ आणि ‘कपूर समितीच्या अहवालात सावरकरांवरील घटनाबाह्य मजकूर वगळला गेला पाहिजे’ अशा दोन मागण्या केल्या. गांधीजींच्या हत्येमध्ये सावरकरांचा कोणताही सहभाग नाही हे सुद्धा त्यांनी सांगितलं. त्यानंतर ‘सावरकर’ या नावाची भीती वाटणारे पुरोगामी खवळले. त्यांनी उपलब्ध सर्व माध्यमांतून सावरकर आणि मोरे या दोघांचीही बदनामी सुरु केली. लोकमातच्या ‘मंथन’ या पुरवणीमध्ये आणि दैनिक सकाळ मध्ये कुमार सप्तर्षी यांचे दोन लेख प्रकाशित झाले होते. त्यामध्ये सावरकर आणि मोरे या दोघांवरही बोचरी टीका आहे. ‘गांधीजींच्या  हत्येमध्ये सावरकरांचा हात होता, तो पुसून टाकण्याचा ‘डाव’ मोरे यांचा आहे’ असा टीकेचा सूर सप्तर्षी यांचा आहे. सावरकरांवर गांधीजींच्या हत्येचा कलंक कोणी, कधी आणि कसा लावला? गांधीजींच्या हत्येच्या मूळ निकालात काय आहे? कपूर कमिशन काय आहे? हे सांगण्याची वेळ आली आहे. मागे सप्तर्शींचे लेख आले तेव्हा मी एकदा त्यांच्याविरूद्ध लिहिले होते, पण तेव्हा मी गांधीजींच्या हत्येचा मूळ निकाल वाचला नव्हता. कपूर कमिशनचा अहवाल वाचला नव्हता. आज ते दोन्हीही वाचलेले आहेत. त्यामध्ये सावरकरांबद्दल काय म्हंटले आहे ते मी मूळ निकालातील वाक्य देऊन सांगणार आहे. 

गांधी हत्येच्या मूळ निकालाचे पहिले पान. 

वाद सुरु झाला २००२ साली. केंद्रात भारतीय जनता पक्षाचे सरकार होतं. अंदमानच्या विमानतळाला ‘स्वातंत्र्यवीर सावरकर’ यांचे नाव देण्याचा निर्णय सरकारने केला. त्याचबरोबर लोकसभेमध्ये ‘सावरकरांच्या’ तैलचित्राचे अनावरण करण्यात आले. सरकार ‘सावरकरांच्या’ मार्गाने जात आहे, त्यांना प्रतिष्ठा देत आहे, असा समज पुरोगामी, सेक्युलर मंडळींचा झाला आणि सावरकर यांच्यावर टीका सुरु झाली. त्यावेळी सावरकर सार्वजनिक चर्चेत आले. तोपर्यंत सावरकर सार्वजिनक चर्चेतून बहिष्कृतच होते. भारतीय जनता पक्षाच्या ‘दोन’ महत्वाच्या कृत्यांमधून झालेला एक फायदा हा झाला. मग सावरकर ‘माफिवीर’ झाले! भारतीय जनता पक्षावर टीका करण्याचे ‘सावरकर’ हे साधन झाले. अब्दुल गफार नुरानी, तुषार गांधी हे लोक यामध्ये पुढे होते. अब्दुल गफार नुराणी यांनी (२००४ साली) ‘सावरकर – हिंदुत्व – गोडसे कनेक्शन’ हे पुस्तक लिहून गांधीजींच्या हत्येमध्ये सावरकरांचा कसा हात होता, हे सांगितलं. तुषार गांधी यांच्या (२००७ सालच्या) ‘लेट्स किल गांधी’ या पुस्तकातही तेच. आणि मोठ्यामोठ्या वृत्तपत्रांमधून नियतकालिकांमधून ही मोहीम सुरु झाली. आणि आता रोज सावरकर कसे ‘माफिवीर’, ‘सावरकर पोर्ट होल’ मधून कसे पळाले, म्हणून कसे संडासवीर हा प्रचार सुरु आहे. सोशल मिडिया हे खूप मोठ माध्यम आपल्या हाती आहे, त्याचा आपले विचार (कसेही असले तरी) लोकापर्यंत पोचवणे खूप सोपे झाले आहे. त्याचा उपयोग हे लोक करत आहेत. त्यांचे मुख्य भांडवल आहे की, सामान्य लोकांनी ‘गांधीजींच्या हत्येचा मूळ निकाल वाचला नाही’ कपूर समितीचा दोन खंडात असलेला ‘अहवाल’ वाचला नाही. लोकांच अज्ञान हेच पुरोगामी दहशतवाद्यांच सर्वात मोठं भांडवल आहे. (बर लोकं वाचत नाहीत, हे जितकं खर आहे, तितकं पुरोगामीसुद्धा वाचत नाहीत, हेही खरं आहे. माझं आव्हान आहे की गांधीजींच्या हत्येचा मूळ निकाल ज्यांनी वाचला आहे त्यांनी चर्चेला पुढे यावं)

सर्व मुद्दे आणि प्रत्यक्ष निकाल काय म्हणतो हे सांगण्यापूर्वी एक गोष्ट प्रत्येकाने आपल्या मनात ठरवायची आहे. आपण कोर्ट त्यांनी देलेले निर्णय मान्य करणार का? हे मान्य कारण वाटत तितकं सोप नाही. कोर्ट म्हणजे देव, धर्मग्रंथ ही भूमिका आपल्याला मान्य आहे का? देव सांगेल त्याच्या पलीकडे कशावरही विश्वास ठेवता येत नाही, धर्मग्रंथांच्या पलीकडे कशावरही विश्वास ठेवता येत नाही. तसचं न्यायालयाने दिलेला निर्णय जोपर्यंत न्यायालय स्वतः बदलत नाही तोपर्यंत ते ब्रह्मवाक्य हे मान्य करण्याची आपली तयारी आहे का? जे जे पुरावे न्यायालयाने मान्य केले आहे, जे जे पुरावे न्यायालयाने रद्द ठरवले आहेत ते आपण रद्द मानणार आहोत का? न्यायालय मोठं की आपण (सामान्य माणूस) मोठा हा निर्णय आधी घेऊन मग पुढचं वाचण्यात अर्थ आहे. जर आपण कोर्टाचा निर्णय मान्य करणार नसलो तर पुढचं वाचण्यात काही हशील नाही.

मूळ निकालाचा हेतू अर्थात आरोपी कोण हे शोधणे, गांधीजींच्या हत्येच्या कटात कोण कोण सहभागी होते हे शोधणे, आणि दोषी ठरलेल्या आरोपींना योग्य ती शिक्षा देणे हाच आहे. पण माझा हेतू ‘सावरकर’ हा आहे. त्यामुळे सावरकर यांना केंद्र स्थानी ठेऊन मी निकाल सांगणार आहे. २०४ पानांच्या निकालपत्रात सावरकरांचा उल्लेख साधारण १२-१५ वेळा आला आहे.

गांधी हत्येच्या मूळ निकालाचे स्वरूप कसे आहे?

लाल किल्ल्यातील अभियोग 

भारत १९४७ साली स्वतंत्र झाला. पण प्रत्यक्ष स्वतंत्र राज्यकारभार सुरु झाला २६ जानेवारी १९५० पासून. तोपर्यंत आपण १९३५ चा भारत सरकारचा कायदा, भारतीय दंड संहिता आणि क्रिमिनल प्रोसिजर कोड याच्याआधारे राज्य कारभार सुरु होता. त्यामुळे गांधीजींच्या हत्येचा निकाल भारतीय सर्वोच्च न्यायालयाने दिलेला नाही. गांधीजींच्या हत्येचा खटला ‘बॉम्बे पब्लिक सिक्युरीयी मेजर्स अॅक्ट १९४७’ अन्वये चालवलेला आहे. निकालामध्ये अनेक ठिकाणी याचा उल्लेख आहे. तो असा ‘Bombay security measures act was applicable to the province of Delhi’ म्हणजे ‘बॉम्बे पब्लिक सिक्युरीयी मेजर्स अॅक्ट १९४७’ या कायद्याची मर्यादा वाढवून तो दिल्ली विभागासाठी लागू केला, त्या अन्वये हा खटला चालवण्यात आला होता. त्यासाठी लाल किल्यामध्ये विशेष न्यायालय निर्माण करण्यात आले होते. त्यासाठी ‘आत्म चरण (ICS)’ ह्या विशेष न्यायाधीशाची नेमणूक करण्यात आली होती. एकूण १२ आरोपी या खटल्यात होते. त्यापैकी ३ जण ग्वालियर कोर्टाच्या कार्यक्षेत्रात येतात असं कोर्टनी सांगितलं. त्यामध्ये गंगाधर एस. दंडवते, गंगाधर जाधव आणि सूर्यदेव शर्मा असे तीन जण आहेत. दिगंबर बडगे हा आरोपी ‘माफीचा साक्षीदार’ झाला. त्यातून ८ आरोपी उरतात. १ - नथुराम वी. गोडसे, २ - नारायण डी. आपटे, ३ - विष्णू आर. करकरे, ४ - मदनलाल पाहावा, ५ - शंकर किश्तया, ६ - गोपाळ वी. गोडसे, ७ - विनायक डी. सावरकर, ८ – दत्तात्रय एस. परचुरे. एकूण निकाल २०४ पानांचा आहे.

पहिला चॅप्टर आहे – जनरल रिमार्क्स. यामध्ये सामान्य पण महत्वाचे मुद्दे आहेत. कोणत्या आरोपीला कोण वकील होता, कोणा आरोपीला कोणती भाषा कळते, समजते. त्यामध्ये हिंदुस्थानी (म्हणजे हिंदी), मराठी, गुजराथी, पंजाबी आणि तेलगु या भाषा आहेत. प्रत्येक साक्ष या पाच भाषांमध्ये भाषांतरित करावी लागली आहे. २६ जून १९४८ पासून सुरु झालेल्या कोर्टाच्या कामकाजात एकूण १४९ साक्ष सादर झाल्या, ७२० कागदपत्रे पुरावे म्हणून सदर करण्यात आले. म्हणजे १४९ साक्षी आणि ७२० पानी कागदपत्रे तपासून कोर्टाने निर्णय दिलेला आहे. तो काय तो पुढे पाहू.

दुसऱ्या प्रकरणात ‘प्रत्यक्ष घटना, तपास आणि कोर्टाची स्थापना’ या बद्दल माहिती आलेली आहे. गांधीजींची हत्या कशी झाली याचा सविस्तर तपशील आपल्याला माहिती असतो. ३० जानेवारी १९४८ च्या संध्याकाळी ५ च्या सुमारास प्रार्थना संपवून गांधीजी आपल्या सहकाऱ्यांबरोबर परत जात असताना लोकांच्या गर्दीतून वाट काढत नथुराम पुढे आला आणि पॉईंट ब्लॅंक रेंजवरून त्याने गांधीजींना ३ गोळ्या घातल्या. दंड संहितेच्या ३०२ कलमाखाली FIR नोंदवली गेली. ‘बॉम्बे पब्लिक सिक्युरीयी मेजर्स अॅक्ट १९४७’ या कायद्याचे क्षेत्र वाढवून ४ मे १९४८ रोजी कोर्टाची स्थापना झाली. त्यापूर्वीच तपास सुरु झाला होता. आरोपी पकडण्यात आले होते. त्यांच्यावर गुन्हे दाखल करण्यात आले होते. कोणत्या आरोपीवर कोणत्या कलमाखाली गुन्हे दाखल केले आहेत, ते सुद्धा या प्रकरणात आहे. तिसऱ्या प्रकरणात आरोपींच्या ओळखी दिलेल्या आहेत. त्याचंबरोबर हा खटला काय आहे, ते ह्या प्रकरणात सांगण्यात आले आहे. खटला नेमका काय आहे, हे सांगण्यासाठी निकालातली ११ पानं खर्च करण्यात आली आहेत. ते सर्व सांगणे शक्य अन्ही, त्याचा सारांश फक्त सांगतो. (जिज्ञासूंनी मूळ निकालपत्र वाचावे, माझ्याकडे आहे)

भारताची ‘भारत आणि पाकिस्तान’ अशी फाळणी झाली १४/१५ ऑगस्ट १९४७ रोजी. आरोपींपैकी काही जाणंचं असं मत होतं की याला काँग्रेस आणि गांधीजी जबाबदार आहेत. त्याचा निषेध केला पाहिजे, अशी काही जणांची भूमिका होती. प्रार्थमिक अंदाज असा आहे की विनायक सावरकर या माणसाने नथुराम गोडसे आणि नारायण आपटे यांच्याकरवी हे घडवून आणले. पुण्यातील हिंदूमहासभेच्या कार्यालयात दिगंबर बडगे नथुराम गोडसे आणि नारायण आपटे यांना भेटला आणि पिस्तुल आणि काडतुसं, हातबॉम्ब पुरवण्याचे त्यांनी मान्य केले. १४ जानेवारीला दिगंबर बडगे नथुराम आणि नारायण आपटेला मुंबईच्या हिंदूमहासभेच्या कार्यालयात भेटले आणि पिस्तुलं, काडतुसं आणि हॅंडग्रेनेड त्यांच्या ताब्यात दिली. दुसऱ्या दिवशी ते दोघं बडगेला म्हणाले की आमच्याबरोबर दिल्लीला येणार का? तात्यारावांनी ‘गांधी, नेहरू आणि सुऱ्हांवर्दी हे संपले पाहिजेत आणि त्यांनी ते काम आमच्यावर सोपवले आहे. बडगे मान्य झाला आणि त्याने नथुराम आणि नारायण आपटे बरोबर दिल्लीला जायचे मान्य केले. १७ तारखेला तात्यारावांचे शेवटचे दर्शन घेण्यासाठी नथुराम गोडसे, नारायण आपटे, दिगंबर बडगे आणि शंकर किस्तया दादरच्या हिंदू महासभेच्या कार्यालयात गेले. बडगे आणि किस्तया खालच्या मजल्यावर थांबले आणि नथुराम आणि नारायण वरच्या मजल्यावर गेले. ५-१० ते खाली आले, त्यांच्यामागून तात्याराव आले आणि त्यांनी सांगितले की, ‘यशस्वी होऊन या’ टॅक्सीमधून जाताना नारायण आपटेने बडगेला सांगितले की, ‘तात्यारावांनी असे भविष्य केले आहे की गांधीजींची शंभर वर्ष भरली आहे, आता आपले काम निश्चित होणार, यात संशय नाही. २० तारखेला दिल्लीला रंगीत तालीम करण्याच्या हेतूने नथुराम, नारायण, मदनलाल, बडगे, किस्तया असे गेले होते. २८ तारखेला दत्तात्रय परचुरे यांच्याकडून नथुरामने स्वयंचलित पिस्तुल मिळवली, आणि ग्वालियर सोडून ते दिल्लीला गेले. आणि ३० जानेवारी १९४८ रोजी संध्याकाळी ५ च्या सुमारास प्रार्थना संपवून गांधीजी पुन्हा जात असताना नथुराम गोडसेने ३ गोळ्या झाडल्या.

या प्रार्थमिक खटल्याच्या आधारे कोणाकोणावर कोणते गुन्हे ठेवण्यात आले आहेत, ते पप्रकरण चार मध्ये सांगण्यात आलं आहे. त्यानुसार सावरकरांवर भारतीय दंड संहिता १२० ब आणि ३०२ या कलमांखाली गुन्हा दाखल करण्यात आला होता. त्याचप्रमाणे गांधीहत्येचा कट नथुराम आणि बाकी लोकांकडून करवून घेतल्याचा आरोप त्यांच्यावर होता. पुढच्या प्रकरणांमध्ये आरोपींनी सदर केलेली निवेदनं देण्यात आली आहेत. त्याचं स्वरूप आहे, की पहिला परिच्छेद निवेदन आणि पुढचा परिच्छेद कोर्टाच मत. त्यामध्ये पाहिलं अर्थात नथुराम गोडसेच आहे. त्यावर मत व्यक्त करताना न्यायलय म्हणतं की, ‘The case of Nathuram V Godse appears to be that there was no ‘conspriacy’ between him and the other accused to commit the murder of Mahatma Gandhi and that what he did was his own individual action.’ नारायण आपटे, विष्णू करकरे, मदनलाल पाहावा, शंकर किस्तया, यांची सुद्धा निवेदनं आहेत. शंकर किस्तायाचे निवेदन पोलीस दबावाखाली दिले असल्याचे कोर्टाचे म्हणणे आहे. विनायक दामोदर सावरकर यांनीसुद्धा लिखित निवेदन सदर केले होते. त्यावर मत व्यक्त करताना न्यायालय म्हणतं की, ‘His case appears to be that he had no control whatsoever over Nathuram V. Godse and Narayan Apte.

सहाव्या प्रकरणामध्ये ‘काही महत्वाच्या कायदेशीर’ प्रश्नांची चर्चा केलेली आहे. त्याच्यापुढे आरोपींची तपासणी, उलट तपासणी कशी झाली हे आहे. ते सर्व इथे सांगता येणार नाही. आणि त्याची गरजही नाही. त्यामधला सावरकरांसंबंधीचा भाग मात्र मी सांगणार आहे.

बडगेने ‘हत्यारांची’ पिशवी नथुराम आणि नारायण आपटेच्या हातात दिल्यानंतर बडगेला बाहेर ठेवून ते दोघ आत गेले. त्यामुळे प्रत्यक्ष सावरकर आणि नथुराम आणि नारायण आपटे यांच्यात काय संवाद झाला हे बडगेला निश्चित माहिती नाही. नंतर टॅक्सीमधून जाताना नारायण आपटेने बडगेला जे सांगितलं त्याच्या आधारे बडगे साक्ष देतो आहे. परंतु नथुराम गोडसे, नारायण आपटे आणि विनायक दामोदर सावरकर आपल्या निवेदनांमध्ये हे अमान्य करत आहेत. कोर्ट म्हणतं की ‘माफीचा साक्षीदार’ जी साक्ष देतो आहे त्याला समांतर कोणताही पुरावा उपलब्ध होऊ शकलेला नाही. आणि असे बडगेच्या साक्षीमधले अनेक कच्चे पुढे कोर्टाने उपस्थिती केले आहेत. कोर्ट म्हणत की सावरकरांवर ठेवलेला आरोप हा फक्त आणि फक्त माफीच्या साक्षीवर अवलंबून आहे. बडगेनी ‘सावकरांच्या तोंडून केवळ’, ‘यशस्वी होऊन या’ इतकेच शब्द प्रत्यक्ष ऐकलेले आहेत, बाकी सर्व गोष्टी प्रत्यक्ष त्याने ऐकलेल्या नाहीत. त्यामुळे (प्रत्यक्ष निकालातील वाक्य सांगतो) कोर्ट म्हणतं, 

It would thus be unsafe to base any conclusion on the approver’s story given above as against Vinayak D. Savarkar’ 

त्यापुढे कोर्ट म्हणतं, की ‘

The case of Vinayak D. Savarkar is that he had no hand in the ‘conspriracy’, If any, and had no control whatsoever over Nathuram V. Dogse and Narayan D. Apte. 

शेवटचा अजून एक परिच्छेद आहे, ज्यामध्ये सावरकरांची निर्दोष मुक्तता सरकारने केली आहे. तो परीच्छेद मुद्दाम इंग्लिश मध्येच ठेवतो.  

‘Vinayak D. Savarkar in his statement says that he had no hand in the ‘Conspiracy’, If any, and had no control whatsoever over Nathuram V. Godse and Narayan D. Apte. It has been mentioned above that the prosecution case against Vinayak D. Savarkar rests on the evidence of approver and the approver alone. It has further benn mentioned earlier that it would be unsafe to base any conclusion on the evidence of the approver as against Vinayak D. Savarkar. There is Thus no reason to suppose that Vinayak D. Savarkar had any hand in what took place at Delhi on 20-1-1948 and 30-1-1948.’ 

कटामध्ये शेवटी कोण कोण सामील होतं याची शेवटी यादी केलेली आहे, त्यात सावरकर सोडून सर्वांची नावं आहेत.

शेवटचे प्रकरण आहे गुन्हे आणि त्यांच्या शिक्षा. त्यामध्ये कोणाकोणाला कोणत्या गुन्ह्यासाठी कोणती शिक्षा देण्यात आली आहे, त्याचा वृतांत आहे. त्यामध्ये वर त्या आरोपीचे गुन्हे कोणते, त्याला कोणते कलम लागते, आणि त्या कलमाअन्वये कोणती शिक्षा होते हे लिहिलेले आहे. सावरकरांच्या नावाखाली लिहिलेले आहे की,

‘He is found ‘Not Guilty’ on the offences as spcified ih the chargesheet’

वरील सर्व गोष्टी मूळ निकालातील मी सांगितल्या. भारतात एक गोष्ट सर्वमान्य आहे की ‘हिंदुत्व’ या विचारधारेचे आणि राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघ याचे सर्वात मोठे शत्रू कोण, तर संघाचे सुद्धा कार्यकर्ते आदरपूर्वक जवाहरलाल नेहरूंचे नावं घेतील. पण नेहरू कट्टर लोकशाहीवादी होते. त्यांनी कधीही हिंदुत्वाचा किंवा संघाचा द्वेष केला नाही. ६ नोव्हेंबर १९४८ रोजी गांधीजींच्या हत्येच्या खटल्याचा निकाल लागला. विशेष न्यायालयाने सावरकर यांची निर्दोष मुक्तता केली. त्यानंतर २७ मे १९६४ पर्यंत स्वतः नेहरू जिवंत होते. (२७ मे १९६४ रोजी नेहरू गेले, दुसऱ्या दिवशी २८ मे रोजी स्वतः सावरकरांचा वाढदिवस होता, तो साजरा करू नये - कारण एक महान देशभक्त, लोकशाहीवादी नेत्यास आज भारत मुकला आहे, अशा वेळी कोणताही दिवस साजरा करणे योग्य नाही, अशी भूमिका सावरकरांनी घेतली होती - संदर्भ - स्वातंत्र्यवीर सावरकर लेखक धनंजय कीर) सावरकरांच्या निर्दोषत्वावर पुन्हा नेहरूंनी अपीलसुद्धा केलं नाही. इतकाच नव्हे तर कोणाही माणसाने सावरकरांविरोधात कोणताही खटला भरला नाही, पुन्हा तपास सुरु करावा म्हणून कधीही कोर्टाने पोलिसांना किंवा सरकारला आदेश दिला नाही. याचा साधा अर्थ असा होतो की कोणाचेही याबद्दल दुमत नव्हते. सावरकरांचा द्वेष करणारेसुद्धा या काळात जिवंत होते, पण कोणीही सावरकरांविरोधात अपील केलं नाही. आणि सावरकरांवर टीका करताना आज कुमार सप्तर्षी काय म्हणतात बघा, ‘पण ते हुशार होते. ते कोणताही पुरावा मागे ठेवत नसत. दिल्लीच्या लाल किल्ल्यातील तुरुंगात ते नथुराम गोडे व अन्य आरोपींना ओळखही दाखवत नसत. म्हणून सरदार पटेलांनी प. नेहरुंना पत्र लिहून त्यांचे नावं खटल्यातून वगळले. त्यापूर्वी त्यांनी सौदा केला. सावरकरांना सोडण्याच्या मोबदल्यात त्यांनी राजकारण सोडून द्यायचे.’ गांधीवादी म्हणवणारे सप्तर्षी हे पटेलांनी आणि नेहरूंनी गांधी हत्येचा सौदा केला असं म्हणतात. आपण सप्तर्शीला फार महत्व द्यायचं कारण नाही.

‘गोपाळ गोडसे’ना गांधीजींच्या हत्येतील सहभागामुळे जन्मठेप झाली. ती जन्मठेप भोगून पुन्हा पुण्यात आले. साधारण १९६५ साली पुन्हा जिवंत परत आले म्हणून पुण्यात त्यांचा सत्कार करण्यात आला. त्या कार्याक्रमाला ‘तरुण भारत’चे संपादक ग.वी. केतकर उपस्थित होते. ते आपल्या भाषणात म्हणाले की पुण्यात गांधीजींच्या हत्येचा कट शिजतो आहे असं आमच्या कानावर होतं. आम्ही ते मुंबई प्रांताचे मुख्यमंत्री बाळासाहेब खेर यांच्या कानावर घातलं होतं. पण गांधीजींची हत्या ही झालीच. पुण्यात, महाराष्ट्रात, भारतात खळबळ झाली. सरकारच्या एका माणसाला राष्ट्रपित्याच्या हत्येचा कट शिजतो आहे, हे माहिती होतं, आणि तरीही हत्या कशी काय झाली? म्हणून सरकारने माजी न्यायमूर्ती कपूर यांच्या अध्यक्षतेखाली आयोग नेमला ते ‘कपूर कमिशन’. त्यांनी नियुक्ती करून आयोग २२ मार्च १९६५ साली अस्तित्वात आला. तीन प्रश्न सरकारने विचारले आणि चौकशी करून त्या तीन प्रश्नांवर उत्तरं देण्यासाठी कपूर कमिशनची स्थापना झाली. ते तीन प्रश्न कोणते ते कपूर कमिशनच्या अहवालाच्या पहिल्या पानावर दिलेले आहेत. 

प्रश्न क्रं १ – ग.वी. केतकर यांना गांधीजींच्या हत्येचा कट शिजतो आहे याची कल्पना होती का? प्रश्न क्रं. २ – जर अशी कल्पना होती तर ती माहिती सरकारच्या किंवा मुंबई सरकारच्या कोणाही माणसाला बाळूकाका कानिटकर यांच्या मार्फत बाळासाहेब खेर यांच्यापर्यंत पोहोचवली होते हे खर आहे का? प्रश्न क्रं. ३ – अशी माहिती जर सरकारला होती तर त्यांनी कोणती कारवाई केली?  

आयोग किंवा कमिशन हे चौकशी करून सरकारला माहिती देणारी संस्था आहे. तला कोणत्याही प्रकारचे निर्णय देण्याची परवानगी घटनेनी दिलेली नाही. या तीन प्रश्नांमध्ये सावरकर यांच्यासंबंधी कोणतीही माहिती सरकारने आयोगाला चौकशी करून शोधून काढायला सांगितली नव्हती. मूळ गांधीजींच्या हत्येतील खटल्यामध्ये सावरकरांसंबंधी जे पुरावे वापरून सरकारने निर्णय दिलेला आहे, त्यापैकी एकही पुरावा कपूर कामिशनने वापरला नाही. आणि विचारलेलं नसताना, अधिकार नसताना ‘गांधीजींच्या हत्येमध्ये’ सावरकरांचा हात होता असा निर्णय देऊन टाकलेला आहे. त्यासाठी कोणताही पुरावा दिलेला नाही. ज्या एकमेव साक्षीवर सावरकर दोषी ठरू शकतात अशी शंका होती त्या दिगंबर बडगेची ही चौकशी कपूर कामिशाने केलेली नाही. कोणत्याही पुराव्याशिवाय, कोणत्याही आधाराशिवाय सावरकर कटातील सूत्रधार होते असा शिक्का कपूर कामिशनने मारलेला आहे. एखाद्या व्यक्तीवर निर्णय देताना त्याला त्याचे मत मांडण्याचा धातानात्मक अधिकार आहे. सावरकरांच्या मृत्युनंतर कपूर कमिशनने हा निर्णय दिलेला आहे. तो घटनाबाह्य आहे. त्याच्यापुढे तो एका राष्ट्र पुरुषावर अन्याय करणारा आहे.

कपूर कमिशनचा संपूर्ण अहवाल ७७० पानांचा आहे. तो इंटरनेट वर उपलब्ध आहे (माझ्याकडेही तो उपलब्ध आहे). तो एकूण दोन खंडात आहे. आणि गांधी हत्येचा मूळ खटला आणि मूळ निकाल माझ्याकडे उपलब्ध आहे. आपलं अज्ञान हे कोणाचही भाडवल ठरता कामा नये, याची काळजी आपण घेतली पाहिजे. ती घेता येणं शक्य आहे.