अल-तबरीच्या लिखाणातील भारत - (लेख ३) - प्राचीन इराणी राजा आणि प्रेषित नोहा

इस्लाममध्ये अल्लाहने पृथ्वीवर सत्य धर्माचा संदेश देऊन पाठवले असे प्रेषित अनेक होऊन गेले. काही ठिकणी ही संख्या १ लाख २४ हजार आहे, असंही आलेलं आहे. आदामपासून ही प्रेषितांची मालिका सुरू होते. सेमेटिक परंपरेतला पहिला धर्म म्हणजे ज्यू आणि त्यांचा प्रेषीत मोझेस, त्याचा इस्लामी, अरबी, पर्शियन उच्चार 'मुसा' असा होतो. ज्यू किंवा ख्रिश्चन यांनी सांगितलेली प्रेषितांची परंपरा इस्लामने मान्य केलेली आहेत. कुराणमध्ये यातील अनेक मुहम्मदाच्या पूर्वीच्या प्रेषितांच्या कथा आलेल्या आहेत. मुहम्मदाच्या पूर्वीच्या पप्रेषितांच्या कथा ओल्ड टेस्टॅमेंट आणि न्यू टेस्टॅमेंटमध्ये आलेल्या आहेत, पण मुहम्मद पैगंबर आणि इस्लामच्या स्थापनेच्या पूर्वीच्या काळाला इस्लाम अंधाराचा, अज्ञानाचा काळ मानतो. त्यामुळे मुसलमान पूर्व प्रेषितांच्या कथाही सांगताना कुराणच प्रमाण मानतात. त्यापैकी आपण आधीच्या भागात ओझरता उल्लेख ज्याचा केला तो प्रेषित नोहा, याची अजून एक गोष्ट या लेखात आपण बघणार आहोत. 

तबरीच्या इतिहासाचा दुसरा खंड प्रेषित अब्राहम याच्याविषयी आहे. प्रेषित अब्राहम याचे वडील मूर्तिपूजक होते. त्यामुळे अल्लाहच्या आज्ञेनुसार अब्राहमचा आपल्या वडिलांशी झालेला संघर्ष दुसऱ्या खंडात आहेत. शिवाय प्राचीन इराणमधील काही राजसत्तांचा ओझरता इतिहास तबरी आपल्याला सांगतो. या काळात अरेबिया, इराण आणि इस्रायलचा परदेश यांना महत्त्व प्राप्त झालं. त्या भागात राज्य केलेलं महान राजे, त्यांच्या कारकिर्दी तबरी सांगतो. शिवाय प्रेषित नोहा याच्या अनेक गोष्टी तबरीने या भागात सांगितल्या आहेत. त्यापैकी एक प्राचीन इराणमधील राजा 'अल दहहाक' याच्या गोष्टीत भारताचा संदर्भ येतो. आणि नंतर प्रेषित नोहाच्या गोष्टीत भारताचा पुन्हा एकदा संदर्भ येतो.        

दंतकथा असं सांगते की राजा 'अल दहहाक' याने हजार वर्ष राज्य केलं. इस्लामी इतिहासात अत्यंत महत्त्व प्राप्त झालेलं शहर म्हणजे कूफा. या कूफाच्या उत्तरेला 'सवाद'या नार्स शहराच्या जवळच्या गावात राज्य करत होता. दंतकथेनुसूयार तो पृथ्वीचा अधिपती होता. पण वृत्तीने क्रूर आणि तऱ्हेवाईक होता. आणि असं मानतात की 'खांबाला जाळून मारणे किंवा खांबाला बांधून मारणे' याची सुरवात या राजाने केली. हा असा पहिला राजा झाला त्याने स्वतःला अनेक पदव्या लावून घ्यायला प्रारंभ केला. नाणी सुद्धा प्रथम या राजाने पडायला सुरवात केली, असं तबरी आपल्याला सांगतो. कथा असं सांगते की त्याच्या दोन्ही खांद्यांना मोठी जखम झाली होती, आणि त्याच्या त्याला असह्य वेदना होत असत. त्या वेदना कमी होण्यासाठी त्याला कोणीतरी मानवी मेंदूचं तेल लावयला सांगितलं होता. म्हणून तो रोज दोन माणसं मारून त्यांच्या मेंदूपासून तेल काढून त्या जखमेवर लावत असे. असा हा क्रूर आणि विकृत राजा प्रेषित अब्राहमच्या काळात राज्य करत होता. तबरी लिहितो की हा अल-दहहाक प्रेषित अब्राहमचा मालक होता. आणि अब्राहमच्या एकेश्वरवादाला दहहाकचा विरोध होता, म्हणून दहहाक त्याला जाळून मारण्याच्या विचारात होता. पण अल्लाह सर्व काही जाणत असल्याने ती आपत्ती टाळली. 

अल दहहाकच्या पूर्वी जमशेद नावाचा राजा राज्य करत होता. त्याच्या अनेक मुलांपैकी एक म्हणजे जाफरीद्धुन याने 'अल-दहहाक'च्या राजधानीवर हल्ला करून ती ताब्यात घेतली. आणि अल-दहहाकला ती बातमी कळली म्हणून तो पुन्हा राजधानीकडे जाऊ लागला. पण अल्लाहयावेळी जाफरीद्धुनच्या पाठीमागे उभा राहिला, त्यामुळे दहहाकचा पराजय झाला. जाफरीद्धुन याने त्याला अटक केलं आणि धनबावनंदच्या पर्वतावर नेऊन ठेवलं. पर्शियन लोकं असं मानतात की 'दहहाक' अतिशय हलाखीच्या परिस्थितीमध्ये अजूनही त्या धनबावनंदच्या पर्वतावर आहे. पण यात भारताचा संदर्भ कुठे आला? तर तबरी दंतकथेच्या आधारे आपल्याला असं सांगतो की ज्या वेळी अफारीद्धुनने दहहाकच्या राजधानीवर हल्ला केला त्यावेळी दहहाक भारतात होता. तबरी आपल्याला हे सांगत नाही की दहहाक भारतात कोणत्या उद्देशाने आला होता? कुठे आला होता? किती दिवस आला होता? फक्त तबरी एवढेच सांगतो की, एकेश्वरवादाचा अल्लाहचा संदेश घेऊन आलेल्या प्रेषित अब्राहमला जीवे मारण्याचा विचार करणारा 'दहहाक' अल्लाहच्या नियोजनाप्रमाणे मारला गेला. त्याच्याआधी तो भारतात आला होता. 

तबरीने त्याच्या इतिहासात प्रेषित नोहाची सांगितलेली गोष्ट अतिशय महत्त्वाची आहे. अल्लाहने कुराणद्वारे मानवाला हे सांगितलं आहे, 'की प्रेषित नोहायाच्या मुलांना अमरत्वाचं वरदान मी दिलं आहे.' त्या प्रेषित नोहाच्या मुलांची आणि त्यांच्या मुलांची ही गोष्ट तबरी आपल्याला सांगतो. सेमेटिक परंपरेनुसार त्यावेळी ज्ञात जगामधल्या अनेक वंशांची निर्मित कशी कशी व कोणापासून झाली, याच्या अनेक कथा आहेत. त्यापैकी ही एक कथा तबरी सांगतो. प्रेषित नोहाला चार मुलं झाली. शाम, हाम, याम आणि हेफेथ. यापैकी पहिली तीन मुलं आणि हेफेथ ही मुलगी. नोहाच्या शाम या मुळापासून पुढे अरब, पर्शियन आणि ग्रीक हे वंश निर्माण झाले. हाम पासून निग्रो वंश सुरु झाला. हेफेथपासून तुर्की आणि तुर्कांपासून पुढे निर्माण झालेलं वंश सुरु झाले. 

याच्या पुढची वंशवेल खूप गुंतागुंतीची आहे. पण बाकीचा तपशिलात फार न शिरता मुद्द्याचा तेवढा भाग मी सांगतो. तबरीने मात्र अतिशय खोलात हे वंशवेल समजवून  सांगितली आहे. नोहाचा मुलगा हामला पुढे ३ मुलं झाली. आणि हेफेथ या नोहाच्या मुलीला पुढे ७ मुलं झाली. हामच्या एका मुलाचं हेफेथच्या एका नातीशी लग्न झालं. त्या नातीचं नाव बाताविल. या बताविलपासून हामला जी मुलं झाली त्यांच्यापासून पुढे एबीसीनियन, सिंधी आणि भारतीय वंश निर्माण झाले असं तबरी सांगतो. पुढे ईजिप्शियन, सुदानीयन वगैरे वंशांच्या सुद्धा कथा तबरी सांगतो. 

या वंशांच्या निर्मितीच्या कथांच्या अनेक वेगवेगळ्या आवृत्त्या पुढे येत राहतात. पण त्या कथांमध्ये फक्त मुलगा हामचा होता की हेफेथचा होता? मुलगा होता की मुलगी होती एवढेच बदल होत जातात. बाकी मूळ कथा तीच राहते. या कथांमधून तबरी आणि इस्लामी परंपरा हे सांगू इच्छितात की मुळात सर्व मानव हा प्रेषित नोहा पासून निर्माण झालेला आहे, त्या अर्थाने तो जन्माला येतो तेव्हा मुसलमानच असतो. नंतर त्याच्यावर बिगर इस्लामी संस्कार होतात त्यामुळे तो मुसलमान राहत नाही.

पुढे एका कथेत प्रत्यक्ष अल्लाह प्रेषित मोझेसला वंशांच्या उत्पत्तीच्या कथा सांगतो. ती कथा एका हदीसमार्फत आपल्यापर्यंत येते ती अशी की, "अरे मोझेस तू, तुझे लोक, बेटावर राहणारे लोक आणि दूरच्या प्रदेशात राहणारे लोक हे सगळे नोहाचा मुलगा शामपासून निर्माण झालेले आहेत. अरब, पर्शियन, सिंधी, नाबातियन्स, भारतीय हे सगळे नोहाचा मुलगा शामचे वंशज आहेत."

आधीच्या गोष्टीमध्ये दहहाकला सत्तेवरून हाकलून देऊन अन्यायी सत्ता उलथवून टाकणारा जाफरीद्धुन याने पुढे अनेक वर्ष राज्य केले. पण जेव्हा त्याचा अंतकाळ जवळ आला तेव्हा त्याच्या तीन मुलांमध्ये गाडीवर कोणी बसायचं यावरून वाद होतील, असं त्याला वाटलं. त्यामुळे आपल्या राज्याचे त्यानेच तीन भाग केले. आणि ते तीन भाग तीन मुलांमध्ये वाटून दिले. पण त्याची सविस्तर कथा तबरी आपल्याला सांगतो. त्याने जमिनीवर तीन बाण आखले. आणि प्रत्येक बाणाला आपल्या राज्याचा एक भाग नेमून दिला. त्याच्या मुलांनी अंदाजाने एक एक बाण निवडला, त्याप्रमाणे ठरलेले राज्य त्यांना मिळाले. पहिला मुलगा सर्म याला बायझंटाईन आणि त्याच्या पूर्वेचा प्रदेश मिळाला. दुसरा मुलगा 'टुज' याला तुर्कस्थान आणि चीनचा प्रदेश मिळाला. आणि शेवटचा मुलगा 'इराज' याला इराक आणि भारताचा प्रदेश मिळाला. तीन मुलांना राज्याचे तीन भाग करून देऊन जाफरीद्धुन मरून गेला.  

अल-तबरीच्या लिखाणातील भारत - (लेख २) - आदाम आणि इव्ह आणि नोहाज आर्क

या अल-तबरीने लिहिलेल्या 'तारीख-अल-तबरी' म्हणजे 'तबरीने लिहिलेला इतिहास' याच्या या चाळीस खंडापैकी पहिला खंड सुरवात होतो तो जगाच्या निर्मितीच्या गोष्टीपासून. सेमेटिक परंपरा असं मानते की अल्लाहने (सेमेटिक परंपरेत एकमेक आणि सर्व-शक्तिमान ईश्वराला विशेष शब्द आहे. त्याला केवळ ईश्वर म्हणून त्याच्या एकमेवाद्वितियतेचं स्वरूप लक्षात येत नाही. तो केवळ गॉड नसून 'द गॉड' आहे. मी हा सगळा अभ्यास इस्लामी परंपरेच्या दृष्टीने केला आहे त्यामुळे त्या ईश्वराला अल्लाह म्हणून उल्लेख करणार आहे. 'अल्लाह' ही नेमकी काय कल्पना आहे ते वेगळ्या ब्लॉगमध्ये मी सविस्तरपणे लिहिले आहे, त्याची ही लिंक - https://mukulranbhor.blogspot.com/2018/03/blog-post_25.html) सात दिवसाच्या अवधीत या विश्वाची निर्मिती केली. आणि मग खूप सविस्तरपणे दिवशी कशाची निर्मिती झाली हे सेमेटिक परंपरा सांगते. ज्यू, ख्रिश्चन आणि इस्लाम तिन्ही धर्म विश्वाची निर्मिती कशी झाली, यावर हेच उत्तर देतात. तपशिलाचे काही फरक त्यात  असतील, पण मुळातली गोष्ट तीच आहे. 

शिवाय विश्व निर्मितीची ती गोष्ट आपल्याला वाटते तितकी साधी नाही. तबरी त्याच्या इतिहासाची सुरवात या गोष्टीपासून करतो. या गोष्टींमध्ये 'इस्लाममध्ये शुक्रवारचं काय महत्त्व आहे' हे कळतं. पैगंबर म्हणतात, 'सूर्योदय पाहण्यासाठी सर्वोत्तम दिवस म्हणजे शुक्रवार, कारण त्या दिवशी अल्लाहने आदामची निर्मिती केली, तो स्वर्गात स्थिरावला आणि शुक्रवारच्याच दिवशी त्याला पृथ्वीवर पाठवण्यात आले'. या पैगंबरांच्या हदीसचा संदर्भ घेऊन तबरी आपल्याला आदामच्या निर्मितीची गोष्ट सांगतो. 'ब्रह्मदेवाच्या रिष्टवाचाताला काटा सेंकदाने देखील सरकत नाही हजार वर्षे ओलांडल्याशिवाय'चं गणित या सात दिवसांमागे आहे. तबरी सांगतो, पृथ्वीवरची हजारो वर्षे म्हणजे स्वर्गातील एक तास. अशा स्वर्गातील एका शुक्रवारी दिवसाचे ११ तास संपून गेल्यावर अल्लाहने आदामची निर्मिती केली. त्यानंतर पृथ्वीवरची चाळीस वर्षे जातील इतका काळपर्यंत त्याने आदमच्या शरीरात प्राण ओतला नाही. इतका काळपर्यंत त्याने आदामचं शरीर तसंच ठेवलं, मग त्याने त्यात प्राण ओतला. त्यांनतर मात्र आदाम काही काळ स्वर्गात राहिला. एक दिवस त्याने निषिद्ध झाडाचे फळ खाल्ले आणि पाप केल्यामुळे अल्लाहने त्याला पृथ्वीवर पाठवले. त्या दिवशीही शुक्रवारच होता. 

त्या दिवशीच्या सूर्यास्तापूर्वी अल्लाहने आदामला इव्ह बरोबर स्वर्गातून पृथ्वीवर पाठवून दिले. तबरी सांगतो की आदाम आणि इव्ह पृथ्वीवर उतरले तो 'भारत' होता. काही हादीसमध्ये land of india असा उल्लेख आहे. तर काही हादीसमध्ये it was in Dahna of the land of India असा उल्लेख आहे. तबरीच्या बाकीच्या लिखाणातून dahna चा नेमका अर्थ काय आहे ते शोधण्याचा प्रयत्न गेल्या हजार वर्षात अनेकांनी केला आहे. त्यावरून dahna चा संबंध वाळवंटाशी शकतो असं अभ्यासकांचं मत आहे. त्यावरून 'भारताच्या भूमीतील वाळवंट' असा त्याचा अर्थ असू शकतो, असं मानण्यात येतं. एका हादीसमध्ये असा उल्लेख आहे की, भारत भूमी सुगंधी भूमी आहे, कारण आदाम  स्वर्गातून या भूमीवर उतरला तेव्हा स्वर्गातील सुगंध त्याने या मातीला दिला. 

एका हादीसमध्ये असा उल्लेख आहे की, आदाम पृथ्वीवर उतरला तो भारतात पण इव्ह उतरली 'जेद्दाह' म्हणजे अरबस्थानात. त्यानंतर दोघांचा एकमेकांना शोधण्याचा प्रवास चालू झाला, ते एकमेकांच्या जवळ आले, भेटले आणि एकमेकांना ओळखलं त्यावरून अराफत, जाम, अल मुझदालीफ अशा ठिकाणांची नाव पडली आहेत पण आदामला पृथ्वीवर पाठवलं ते भारताच्या भारतातील 'नुध' nudh या पर्वतावर!' हा प्रदेश नेमका कोणता आहे हे अजून स्पष्टपणे कोणाला सांगता आलेलं नाही. काही मुस्लीम अभ्यासक nudh मधील n चा उच्चार होत नाही, त्यामुळे udh चा संदर्भ 'बुद्ध'शी जोडतात आणि 'एडनच्या पूर्वेला नोदचा प्रदेश' या संदर्भावरून मेरूपर्वताशी याचा संबंध आहे का, अशी शंका उपस्थित करतात. पण अंती या सगळ्या शंका आहेत. 'नुध' नावाचा पर्वत श्रीलंकेत असल्याचं ही काही अभ्यासक म्हणतात.

अजून एका ठिकाणी उल्लेख असा आहे की, भारतामधील 'अल-दहनज' आणि 'अल-मंडल' या दोन ठिकाणांच्या मध्ये बुहायल नावाच्या नदीच्या जवळ वासिम नावाचा पर्वत आहे, तिथे आदाम उतरला. पृथ्वीवर आदाम उतरला तेव्हा त्याचे पाय या पर्वतावर होते, पण त्याचे तोंड अजूनही स्वर्गात होते. त्यामुळे अल्लाहला त्याचा आकार कमी करावा लागला. 

आदाम भारतात असताना अल्लाहचा त्याला आदेश आला की त्याने तीर्थयात्रा केली पाहिजे. गोष्ट अशी सांगते की आदाम तीर्थयात्रेसाठी निघाला तेव्हा त्याच जिथे जिथे पाय पडला तिथे तिथे 'गावं' निर्माण झाली आणि त्याच्या दोन पावलांच्या मधल्या प्रदेशात वाळवंट निर्माण झाली. पुढे गोष्ट असंही सांगते की, तीर्थयात्रा पूर्ण झाल्यावर आदामला पुन्हा भारतात यायचं होतं, पण देवदूत मध्ये पडून त्याची समजून घालतात आणि त्याने पुन्हा तीर्थस्थान सोडून कुठे जाऊ नये म्हणून सांगतात. आदाम ते ऐकतो. 

आदाम स्वर्गातून पृथ्वीवर येताना स्वर्गातील झाडांची पाने बरोबर घेऊन आला किंवा त्याचा मुकुट स्वर्गातील पानांपासून बनला होता. स्वर्गातून बाहेर पडल्यावर ती पाने सुकून गेली. पण त्यातून अनेक प्रकारची अत्तरं निर्माण झाली, असा उल्लेख अनेक गोष्टींमध्ये येतो. काही ठिकणी तर असे संदर्भ सापडतात की ठराविक प्रकारची अत्तरं ही फक्त भारतातील ठराविक ठिकाणी सापडतात याचा अर्थ आदाम तिथे उतरला असला पाहिजे.  

आदाम तीर्थयात्रेसाठी मक्केला गेला. तिथे तो इव्हला भेटला. यात्रेतील क्रियाकर्म करून झाल्यावर इव्ह बरोबर तो परत भारतात आला, असा उल्लेख एका ठिकाणी आहे. निवाऱ्यासाठी ते एका गुहेत राहत होते, तिथे पृथ्वीवर अल्लाहने त्यांना काय पेहेराव करायचा, कशापासून अंग झाकून घ्यायचे याची शिकवण देण्यासाठी देवदूत पाठवले, असे या गोष्टीत लिहिले आहे. 

तबरीच्या या इतिहासाच्या पहिल्या खंडात आदाम आणि इव्हबद्दल बरेच उल्लेख भारताशी संबंधित आहेत. त्यानंतर एका पर्शियन राजाचा तबरी उल्लेख करतो. लोखंडाचा प्रथम वापर त्या राजाच्या काळात सुरु झाला. तो पहिला राजा होत्या ज्याच्या काळात खनिज उत्पादनाला सुरवात झाली आणि त्याने त्याच्या प्रजेला खनिजांचा वापर कसा करायचा हे शिकवलं. तबरी लिहितो, शेतीमध्ये सुधारणा करणारा, शहरांची निर्मिती करताना अतिशय न्याय दक्ष म्हणून प्रसिद्ध असल्यामुळे 'फेशदाद' अशी पदवी मिळालेला ओशाहॅंज नावाचा राजा एकदा भारतात येऊन गेला होता. 

पण याच्याशिवाय आणखी एक अतिशय महत्त्वाचा संदर्भ तबरीच्या लिखाणात सापडला. 'नोहाज आर्क' नावाची गोष्ट सगळ्यांना ऐकून माहिती असेल. पृथ्वीवर अधर्माचा प्रभाव वाढल्यामुळे प्रेषित नोहा अल्लाहला विनंती करतो की, "पृथ्वीवर तू प्रलय घडवून आण." अल्लाहशी जे एकनिष्ठ असतील त्यांच्यासाठी तो एक जहाज तयार करतो. तबरी सांगतो की ते जहाज तयार करण्यासाठी नोहाला चारशे वर्ष लागली. ते जहाजतयार करून अल्लाहशी एकनिष्ठ असलेल्या सगळ्या जीवांना तो एकत्र करून त्या जहाजावर नेतो. मग अल्लाह स्वर्गाची दारं उघडून पुथ्वीवर प्रलय आणतो. त्यामध्ये सर्व श्रद्धाहीन नामशेष होतात. आणि फक्त एकमेव अल्लाहवर श्रद्धा ठेवणारे शिल्लक राहतात. इस्लामी परंपरा असं मानते की आज पृथ्वीवर असणारे सर्व समुद्र हे त्या प्रलयातून शिल्लक राहिलेले आहेत. 

जेव्हा आदामला पृथ्वीवर पाठवून दिले त्यावेळी त्याच्याबरोबर काही गोष्टीदेखील पाठवण्यात आल्या होत्या. त्यामध्ये लोखंडाची हत्यारे बनवण्यासाठी लागणारी साधने होती. आदाम पृथ्वीवर उतरला तेव्हा त्या पर्वतावर त्याला  लोखंडी झाड जमिनीतून वर आलेलं दिसलं. तो स्वर्गातून बरोबर घेऊन आलेल्या हत्यारांच्या मदतीने त्याने ते झाड तोडून काही वस्तू बनवल्या. त्यामध्ये सर्वप्रथम एक कुऱ्हाड किंवा तत्सम हत्यार बनवले ज्याचा उपयोग त्याने नंतर काम करण्यासाठी केला. परंतु त्यानंतर त्याने लोखंडापासून भट्टी तयार केली. त्या भट्टीचं आदाम काय केलं हे तबरी सांगत नाही. पण आदामच्या नंतर अल्लाहने नोहाच्या विनंतीवरून पृथ्वीवर प्रलय आणला आणि प्रलय ओसरला तेव्हा चा पुन्हा संदर्भ येतो. श्रद्धाहिनांच्या विरोधात जेव्हा प्रलयाची शिक्षा अल्लाहने दिली तेव्हा ती भट्टी कार्यान्वित झाली होती. तबरी म्हणतो हे सगळं भारतात झालं होतं. 

अल-तबरीच्या लिखाणातील भारत - (लेख १)

इस्लामी इतिहासातलं महत्त्वाचं नाव म्हणजे 'अबू जाफर मुहंमद इब्न इब्न जरीर अल तबरी', म्हणजे 'अल तबरी.' इस्लामी इतिहासाबद्दल ज्यांनी थोडंफार जरी वाचन केलं असेल, कधी इस्लामी इतिहासाबद्दल काही कानावर पडलं असेल, त्याला हे नाव अपरिचित वाटणार नाही. नवव्या-दहाव्या शतकात होऊन गेलेल्या या माणसाने प्रचंड काम करून ठेवलं आहे, त्याने केलेलं कुराणचं भाष्य आजही प्रमाण म्हणून मानलं जातं. त्याने प्रेषितांचं लिहिलेलं चरित्र आजही प्रमाण मानलं जातं. इस्लामी न्यायशास्त्रात यांच्या शब्दाला किंमत आहे. असा हा माणूस.  

(तबरीच्या इतिहासाचे चाळीस खंड)

त्याच जन्म इराणच्या उत्तरेला कास्पियन समुद्राला लागून असणारा तबरीस्थान नावाचा प्रदेश आहे तिथे झालेला. इस्लामच्या स्थापनेनंतर २२४ वर्षांनी म्हणजे इसवीसन ८३९ मध्ये. आणि मृत्यू १७ फेब्रुवारी ९२३ मध्ये झाला. याचा अर्थ इस्लामी संस्कृतीचा DNA त्याच्या रक्तात भिनला होता. वयाच्या सातव्या वर्षी त्याने 'पवित्र कुराण' तोंडपाठ करून 'हाफ़ीज'चा दर्जा गाठला आणि लोकांना चकित केलं होतं. त्यामुळे नमाजचं नेतृत्व करण्यासाठी सुद्धा तो सातव्या वर्षीच पात्र ठरला होता. प्रेषितांच्या कृती अन उक्तीसुद्धा, म्हणजे हादीसचा अभ्यास करण्यासाठी तो पात्र ठरला.

त्यावेळी इस्लामी संस्कृतीचं नेतृत्व 'अब्बासी' खिलाफतीकडे होत. अब्बासी खिलाफतीची राजधानी बगदाद होती. इस्लामी धर्मशास्त्राचा 'इमाम हंबाली' याच्याबरोबर 'तबरी' पहिल्यांदा बगदादमध्ये गेला. हंबालीच्या हाताखाली त्याने शरियाच्या हंबाली परंपरेचा तर अभ्यास केलाच, पण हंबालीच्या मृत्यूनंतर त्यांनी इतर तिन्ही परंपरांचा सखोल अभ्यास केला. त्याकाळी जगातल्या सर्वात मोठ्या ग्रंथालयांपैकी एक असणाऱ्या कैरो विद्यापीठाच्या आणि बगदाद विद्यापीठातील ग्रंथांचा 'तबरी' याने सखोल अभ्यास केला. 'कुराण'चे धर्मशास्त्र, त्याचा इतिहास आणि कुराणचे तबरीचे भाष्य आजही प्रमाण मानले जाते. पण त्याचे मॉन्युमेंटल काम म्हणजे त्याने लिहिलेला 'इस्लामी जगाचा इतिहास'. अब्बासी कालखंड हा इस्लामी इतिहासातला सुवर्णकाळ मानला जातो. त्यावेळी ज्ञात असणाऱ्या जागापैकी दोन तृतीयांश भागावर इस्लामी झेंडे पोचले ते अब्बासी काळात. अब्बासी काळात इस्लामी संस्कृतीचा सर्वांगाने विकास झाला. अब्बासी काळात उत्तमोत्तम इमारती उभ्या राहिल्या. साहित्य, काव्य या क्षेत्रात मोलाची प्रगती अरबी लोकांनी केली. कैरो, बगदाद येथे जागतिक दर्जाची विद्यापीठे निर्माण झाली होती. त्यावेळी ज्ञात जगात सर्वत्र त्यांचा व्यापार तर होताच. पण आताच्या निम्म्या पाकिस्तानपासून उत्तर आफ्रिकेतील आजचे सर्व देश, लिबिया, इजिप्त, अल्जीरिया, ट्युनिशिया, मोरोक्को आणि स्पेन इतका प्रचंड प्रदेश अब्बासी खिलाफतीच्या राजवटीखाली होता. अब्बासी कालखंडात या प्रदेशाला स्थैर्य सुद्धा मिळालं. इस्लमी धर्मशास्त्रातील सर्वात महत्वाचं असं सर्व साहित्य बहुतेक अब्बासी काळातच तयार झालेलं आहे. शरियाच्या चार परंपरा, प्रेषित महंमद पैगंबर यांचे सहीह बुखारी, सहीह मुस्लिम यांनी एकत्र केलेलं हादीस. प्रेषीतांचे चरित्र असं बरंच काही. 

(तबरीच्या कुराणच्या फारसी भाषांतराच्या सुरवातीच्या काही ओळी )

वयाच्या विशीत त्याने जगाचा प्रवासही केला होता. त्यामध्ये भारतात आला होता. अर्थातच त्याने कुराणवर केलेलं भाष्य, न्यायशास्त्राची घालून दिलेली नवीन पद्धत इत्यादीमुळे काहीसा वादामध्ये अडकलेला हा माणूस आहे.

'अल तबरी' यांनी 'जगाच्या निर्मितीचा इस्लामी सिद्धांत' इथपासून, म्हणजे अल्लाहने सहा दिवस पृथ्वीची निर्मिती केली, सहाव्या म्हणजे शेवटच्या दिवशी त्याने आदामची निर्मिती केली, इथपासून सुरवात करून इसवी सन ९१५मध्ये खिलाफत पुन्हा एकदा 'बगदाद'मध्ये आली, इथपर्यंतचा इतिहास लिहिला आहे. त्याने हे सर्व लिखाण केलं ते ही अब्बासी काळातच. 'अल तबरी' यांनी इतिहास, धर्मशास्त्र, तत्वज्ञान अशा आणि मानवी जीवनाशी संबंधित असा सर्व विषयावर भाष्य केलेलं आहे. इस्लामच्या अगदी सुवातीच्या काळात ह्या साहित्याची निर्मिती झालेली असल्यामुळे याला संदर्भ म्हणून खूप किंमत आहे. 

हादीस या प्रत्यक्ष प्रेषितांच्या गोष्टी असतात. परंतु इस्लामच्या इतिहासातला काळ जसा जसा पुढे जाऊ लागला तसा केवळ कुराण किंवा हदीस यातून सर्व प्रश्नांची उत्तरे मिळेनाशी झाली. प्रेषितांनी सांगितलं होतं की, एखाद्या प्रश्नाचे उत्तर तुम्हाला शोधायचे असेल तर आधी कुराणमध्ये शोध, त्यात नाही सापडलं तर हदीसमध्ये. कुराण हदीसमध्येही उत्तर सापडलं नाही तर मात्र तुम्ही स्वतःच्या बुद्धीने विचार करून निर्णय घ्या. अर्थात तो मानवी बुद्धीने घेतलेला निर्णय कुराण आणि हादीसने घालून दिलेल्या चौकटीच्या बाहेर जाता कामा नये, हे उघड आहे त्यामुळे पैगंबरांनी तसं सांगितलं नाही. पण मानवी बुद्धीने घेतलेला निर्णय इस्लामने आखून दिलेल्या चौकटीची बाहेर जात कामा नये. पण त्यामुळे पैगंबरांच्या बरोबरीने इस्लामच्या निर्मितीपासून सोबत असलेल्या लोकांचे महत्त्व खूप वाढले. याचं साधं कारण म्हणजे ते प्रेषितांच्या बरोबर वावरले. त्यापैकी अनेक लोकं अल्लाहकडून आयात अवतरीत झाली तेव्हा प्रेषितांच्या आसपास होते. त्यामुळे प्रेषितांच्या हादीसच्या खालोखाल या प्रेषितांच्या सहकाऱ्यांच्या म्हणजे 'सलाफ' लोकांच्या गोष्टींना महत्त्व आलं. 'तबरी'ने या सलाफ लोकांच्या हदीस गोळा करण्याचा प्रयत्न केला होता. तो पूर्ण झाला नाही.   

मागे अभ्यासाच्या निमित्ताने 'अल तबरी'चा उल्लेख अनेकदा अनेक ठिकाणी सतत येत असे. पण कधी मुद्दाम त्याच्याबद्दल वाचलं नाही, त्याने केलेला लिखाण वाचलं नाही. नंतर अशी वेळ आली की 'अल तबरी'ने लिहिलेलं वाचल्याशिवाय पुढेच जात येणार नाही. तेव्हा सुद्धा केवळ गरजेपुरतं वाचलं. पण त्यात काही दोन-पाच वेळा भारताचा संदर्भ येऊन गेला. इस्लामच्या इतिहासाचा, तत्वज्ञानाचा, राजकारण-समाजकारण-अर्थकारण या सगळ्याचा केंद्रबिंदू कायम इस्लामी जगातील तेव्हाचे महत्त्वाचे केंद्र राहिले आहे. मध्ययुगात त्या खिलाफतींच्या राजधान्या होत्या, प्रेषित पैगंबरांच्या काळात मक्का-मदिना होते. त्यामुळे भारताचे येणारे उल्लेख उत्सुकता वाढवणारे होते. तेव्हा हा विषय डोक्यात आला होता, 'तबरीच्या लिखाणातील भारत'. आणि जसं जसं वाचत गेलो, अतिशय इंटरेस्टिंग गोष्टी कळत गेल्या. त्याच्या चाळीस खंडात खूप वेळा भारताचा उल्लेख आहे. तो कोणत्या कोणत्या संदर्भात आहे, काय आहे असा सगळा आढावा या सिरीज विचार आहे. 

मी जे भाषांतर वाचून ही माहिती देतो आहे त्याने सुद्धा तबरीचं लिखाण भाषांतरीत करताना आलेल्या अडचणी मुद्दाम नोंदवून ठेवल्या आहेत. त्यात भाषांतरकार म्हणतो, तबरीला आधुनिक इतिहासाचे नियम लावता येणार नाही. तरी सुद्धा काळाच्या पुढे जाणारे इतिहास लेखनाचे नियम आणि शास्त्र तबरीच्या लिखाणात दिसते. पण अनेक ठिकाणी त्याने बोली कथा-गोष्टी वापरल्या आहेत. अनेक ठिकाणी वेगवेगळ्या लोकांनी गोळा करून ठेवलेल्या हदीसच्या गोष्टी वापरल्या आहेत. तबरी स्वतः हदीसचा संकलक होता. त्यामुळे त्याला हदीस गोळा करण्याची आणि वापरण्याची शास्त्रशुद्ध पद्धत ज्ञात होती. त्यांना 'इस्नाद' म्हणतात. 

('हदीस म्हणजे काय?' हा प्रश्न ज्यांना पडला आहे त्यांच्याशी मी ब्लॉग तयार केला आहे, त्याची ही लिंक https://mukulranbhor.blogspot.com/2018/03/blog-post_18.html - हा ब्लॉग वाचून हदीस साहित्य म्हणजे काय हे कळेल.)  

तबरीचे लिखाण वाचताना सहज मला असं वाटून गेलं की भारतात आपण पुराण कथांचा अभ्यास करतो त्याप्रमाणे तबरीचा अभ्यास करता येऊ शकेल का? 

बाकी काहीही असलं तरी अतिशय सविस्तरपणे तबरीने घटना नोंदवून ठेवल्या आहेत. इस्लामचा उदय झाल्यानंतरच्या पहिल्या दोनशे वर्षातच इतकं मोठं काम तयार झालं, हेच आश्चर्यकारक वाटत मला. 

बघू काय काय सापडतं?

(टीप - तबरीचे लिखाण झाले दहाव्या शतकात. अर्थात ते लिखाण गायब वगैरे नव्हतं. मधल्या काळात सर्व इस्लामी सत्तांना तबरी माहिती होता. त्याचं कुराणवरचं भाष्य लोकं अभ्यासात होते. त्याचबरोबर तबरीचा सुद्धा लोकं वाचत होते. तबरीचा इसवीवन ९१५ मध्ये मृत्यू झाला त्यानंतर थोड्याच अवधीमध्ये त्याने केलेल्या इतिहास लेकखनाचे पहिले भाषांतर झाले होते. पण इस्लामी इतिहासातले प्राचीन संदर्भ आणि त्याचे नेमके अर्थ यामध्ये आणि मतमतांतरे आहेत. भारतीयांनी तबरीच्या लिखाणावर स्वतंत्रपणे लिखाण केलेलं नाही. त्यामुळे हा विषय सर्वस्वी नवीन आहे. त्यामुळे माझ्या तबरीच्या आकलनात अनेक चुका किंवा अपूर्णता असू शकते. शक्यतो जास्तीत जास्त अचूक माहिती देण्याचा मी प्रयन्त केला आहे. 

तबरीच्या लिखाणात सुमारे चाळीस-पंचेचाळीस वेळा तरी भारताचा संदर्भ येतो. यातला केवळ भारताचा उल्लेख असलेला परिच्छेद सांगून त्याचा नेमका अर्थ लागणार नाही. त्यामुळे मी असा प्रयत्न करणार आहे की त्याच्या पुढची मागची गोष्टही सांगायची. )

।। 'अल-तबरी' आणि त्याचा इतिहास ।।

'अल तबरी' नावाचा एक इतिहासकार होऊन गेला. त्याच जन्म इराणच्या उत्तरेला कास्पियन समुद्राला लागून असणारा तबरीस्थान नावाचा प्रदेश आहे तिथे झालेला. इस्लाम च्या स्थापनेनंतर २२४ वर्षांनी म्हणजे इसवीसन ८३९ मध्ये. याचा अर्थ इस्लामी संस्कृतीचा DNA त्याच्या रक्तात भिनला होता. वयाच्या सातव्या वर्षी त्याने 'पवित्र कुराण' तोंडपाठ करून 'हाफ़ीज' चा दर्जा गाठला. इतक्या लहान वयात संपूर्ण कुराण तोंडपाठ करून त्यांनी सर्वांना अर्थातच चकित केलं होत. त्यामुळे नमाजच नेतृत्व करण्यासाठी सुद्धा तो सातव्या वर्षी पात्र ठरला होता. प्रेषितांच्या कृती अन उक्ती सुद्धा अभ्यासण्यासाठी तो क्वालिफाईड झाला. 

त्यावेळी इस्लामी संस्कृतीचं नेतृत्व 'अब्बासी' खिलाफतीकडे होत. अब्बासी खिलाफतीची राजधानी बगदाद होती. इस्लामी धर्मशास्त्राचा 'इमाम हंबाली' याच्याबरोबर 'तबरी' पहिल्यांदा बगदादमध्ये गेला. हंबालीच्या हाताखाली त्याने शरियाच्या हंबाली परंपरेचा तर अभ्यास केलाच, पण हंबाली च्या मृत्यूनंतर त्यांनी इतर तिन्ही परंपरांचा सखोल अभ्यास केला. त्याकाळी जगातल्या सर्वात मोठ्या ग्रंथालयांपैकी एक असणाऱ्या कैरो विद्यापीठाच्या आणि बगदाद विद्यापीठाच्या ग्रंथांचा 'तबरी' याने सखोल अभ्यास केला. 'कुराण' चे धर्मशास्त्र, त्याचा इतिहास आणि कुराण वरचे तबरीचे भाष्य आजही प्रमाण मानले जाते. पण त्याचे मॉन्युमेंटल काम म्हणजे त्याने लिहिलेला इस्लामी जगाचा इतिहास. अब्बासी कालखंड हा इस्लामी इतिहासातला सुवर्णकाळ मानला जातो. त्यावेळी ज्ञात असणाऱ्या जागांपैकी दोन तृतीयांश भागावर इस्लामी झेंडे पोचले ते अब्बासी काळात. अब्बासी काळात इस्लामी संस्कृतीचा सर्वांगाने विकास झाला. अब्बासी काळात उत्तमोत्तम इमारती उभ्या राहिल्या. साहित्य, काव्य या क्षेत्रात मोलाची प्रगती अरबी लोकांनी घातली. कैरो, बगदाद येथे जागतिक दर्जाची विद्यापीठ निर्माण झाली होती. व्यापार तर होताच. पण आताच्या निम्म्या पाकिस्तान पासून उत्तर आफ्रिकेतील आजचे सर्व देश, लिबिया, इजिप्त, अल्जीरिया, ट्युनिशिया, मोरोक्को आणि स्पेन इतका प्रचंड प्रदेश अब्बासी खिलाफतीच्या राजवटीखाली होता. अब्बासी कालखंडात या प्रदेशाला स्थैर्य सुद्धा मिळालं. इस्लमी धर्मशास्त्रच सर्वात महत्वाचं असं सर्व साहित्य बहुतेक अब्बासी काळातच तयार झालेलं आहे. शरियाच्या चार परंपरा, प्रेषित महंमद पैगंबर यांचे सहीह बुखारी, सहीह मुस्लिम यांनी एकत्र केलेलं हादीस. प्रेषीतांचे चरित्र असं खूप काही. 'अल तबरी' यांनी जगाच्या निर्मितीचा इस्लामी सिद्धांत इथपासून सुरवात करून इसवी सन ९१५ मध्ये खिलाफत पुन्हा एकदा 'बगदाद' मध्ये आली इथपर्यंतचा इतिहास लिहिला आहे. तो हि अब्बासी काळातच. 'अल तबरी' यांनी इतिहास, धर्मशास्त्र, तत्वज्ञान अशा आणि मानवी जीवनाशी संबंधित असा सर्व विषयावर भाष्य केलेलं आहे. इस्लाम च्या अगदी सुवातीच्या काळात ह्या साहित्याची निर्मिती झालेली असल्यामुळे याला प्रचंड किंमत आहे. आज 'अल तबरी' यांनी लिहिलेल्या इतिहास ग्रंथांची संख्या ४० आहे. ४० खंडात हे साहित्य विभागलेलं आहे. विल ड्युरांट किंवा अर्नोल्ड टॉयनबी यांनी एक हाती जगाचा इतिहास लिहिला त्या खंडांची संख्या प्रत्येकी ११ आणि १२ अशी आहे. पण नवव्या शतकात एकट्या माणसानी त्यावेळी उपलब्ध साधनांचा अभ्यास करून एका प्रदेशाचा इतिहास लिहिला, त्याची संख्या ४० खंड आहे! हा इतिहासत वाचताना काही अतिशय इंटरेस्टिंग गोष्टी सापडल्या आहेत. तोपर्यंत ब्लॉगची लिंक https://mukulranbhor.blogspot.com/2021/03/blog-post.html Ⓒ Mukul Ranbhor