Sunday 26 July 2015

निशाचर



''तू काहीही म्हण बरं का, थंडी प्रचंड होती. अगं आमचा जीव निम्मा केला त्या थंडीनी"

''तू सुरवातीपासून सगळं निट सांग, विष्णूनी नेहमीप्रमाणे अर्धवट सांगितलं''
''मी नेहमीप्रमाणे सुरवातीपासून सांगतो''
मग मी जरा सावरून बसलो. एक गोष्ट सांगायची होती. मी सांगणार होतो. ती पण मग जरा सावरून बसली. मी तोंडात प्राण आणून गोष्ट सांगायला सुरवात केली आणि तिने कानात प्राण आणून ऐकायला.

''त्यादिवशीचं शेवटचं लेक्चर संपलं आणि मी विष्णूच्या रूमवर गेलो. बसलो टाईम पास करत. रूमवर गेल्यावर दुसरं काय होणारे? विष्णू दोन-तीन दिवसात घरी जाणार होतं, बाळाला बघायला. विष्णूच मला म्हंटला कि आज थांब रूमवरच. जेवायला जाऊ मस्त, बसू गप्पा मारत रात्रभर. ठरलं. मी बाबांना फोन करून सांगितलं. आणि आश्चर्य म्हणजे बाबासुद्धा लगेच मान्य झाले.

मग मी आणि विष्णू जेवायला गेलो त्याच्या मेसवर. भरपूर जेवलो आणि पुन्हा रूमवर आलो. बसलो गप्पा मारत. त्या गप्पांना कोत्याही विषयाचं बंधन नसतं. ब्रह्मसूत्रापासून कामसूत्रापर्यंत. दहा साडे दहा झाले रात्रीचे. अभीपण त्याच्या त्याच्या रूम वर गेला. विष्णूचे बाकीचे रूममेट पण सगळे झोपले. आम्ही दोघं निशाचर! आम्हाला कुठली झोप यायला. आम्ही टक्क जागे. आता बाबांकडून परवानगी मिळवून थांबलो रूमवर आणि काय झोपायचं? छे! मी विष्णूला म्हणतलो चल फिरायला जाऊ. रूमवर बसून काय करायचय. आम्ही निघालो. ५ पावलं गेलो असू तेवढ्यात विष्णू म्हणाला मुकुल आपल्याकडे गाडी आहे. मी त्याला म्हणलो ''मग किल्ली घेऊन ये'' विष्णू पळत पळत परत गेला आणि गाडीची किल्ली घेऊन आला. गाडी होती पल्सर १८०. मी गाडीवर बसलो विष्णू अजून उभाच होतं. मी गाडीचा जरा अंदाज घेतला विष्णूकडे पाहिलं आणि म्हणतलो, ''मग, कुठे जायचं?''

''तू बोल. पुण्यात काय काय आहे बघण्यासारखं?''
''पुण्यात खूप काय काय आहे बघण्यासारखं, पण रात्री नाही. दिवसा बघण्यासारखं खूप आहे आणि विष्णू पुण्यातल्या गोष्टी कधीही बघता येतील रे.''
''मग कुठे जायचं?''
थोडा पॉज घेऊन मी म्हणलो, ''लोणावळा?''
''लोणावळ्यात रात्रीचं काय बघायचं आणि हायवे वरून जावं लागेल ना? मग नको!''
मग आम्ही दोघंही बराच वेळ गप्पच राहिलो. काहीच सुचत नव्हत. जे सुचत होतं तो मूर्खपणा होता किंवा बालीशपणा. आम्हाला दोन्हीही करायचं नव्हतं. विष्णूनी अचानक माझ्या खांद्यावर हात ठेवला.
''मुकुल मी आजपर्यंत आयुष्यात समुद्र पाहिलेला नाही!''
त्याच्या डोक्यात काय सुरु आहे याचा मी अंदाज बंधू लागलो. मला अंदाज बांधणं सुद्धा अवघड जात होतं. तेवढ्यात विष्णू म्हंटला' ''मुकुल श्रीवर्धन?''

मी भानावर आलो. श्रीवर्धन म्हणजे पौड, मुळशी, आख्खा ताम्हिणी घाट, माणगाव म्हणजे जवळ पास १५० किमीच अंतर. रात्रीच्या ११ वाजता. 
मी विष्णूला म्हणलो, ''भाई आज कुछ तुफानी हो जाये? बैस गाडीवर" मी गाडीला किक मारली. गाडी कुलकर्णी पेट्रोल पंपावर नेली. ५०० चं पेट्रोल भरल. अचानक इतका उत्साह कुठून आला काय माहिती. बहुतेक नुसत्या ताम्हिणीच्या आठवणीनी हा उत्साह आला असावा. विष्णू समुद्र बघायचा म्हणून उत्साही होतं, आणि मी रात्री बघणार म्हणून.

आम्ही निघालो. कुलकर्णीवर पेट्रोल भरलं. कर्वेरोड वरून चांदणी चौक. प्रचंड थंडी होती. आम्हा दोघाजणांमध्ये मिळून एक रुमाल होतं. बहुतेक सर्ववेळ गाडी मीच चालवली, पण विष्णूनी पण थोडा वेळ गाडी चालवली. जो कोण गाडी चालवत असेल तो रुमाल बांधत असे. थंडीच फार होती. चांदणी चौक म्हणजे जिथे हमखास पोलीस असतात. पण ११ वाजता रात्री कोण असणारे. कोणीही नव्हतं. मी सुसाट चालवत होतो गाडी. गाडी पल्सर होती यार. पण थंडी फार होती. नाक, कान, हताची बोटं गार पडली. बधीर झाली. तरी गाडी ताणात राहिलो. अजून आम्ही भूगावपर्यंत सुद्धा पोचलेलो नव्हतो. पहिल्या उत्साहात ठरवलं श्रीवर्धन पर्यंत जायचं. पण थंडीनी उत्साहाचा बर्फ केला. पण आम्ही 'इतरांप्रमाणे' नाही. पहिला उत्साह मावळला कि गळून जणारे. आम्ही टिकून राहिलो. पण हाताची बोटं काम करेनात. पाय काम करेनात. मी गाडी साइड्ला लावली. खाली उतरलो. विष्णूला विचारलं,

''भाई क्या करे?'' तर विष्णू तोंड वर करून कसा म्हणतो, ''एक बार जो हमने कमीटमेंट करली तो मै अपने आप कि भी नाही सुनता!'' हाणला पाहिजे कि नाही.  हात, पाय बधीर झालेत आणि डायलॉगबाजी करता साला. पण माघारी जायचं नाही हे ठरलं. पुन्हा एकदा नव्या उत्साहानी निघालो. आताचा उत्साह केवळ वरवरचा नव्हता. आता सिरीयसली ठरलं. भूगाव, पौड, पिरंगुट पर्यंत आपण शहराच्या बाहेर आलोय असं वाटतच नाही. खर फिरायला निघाल्याचा फील पौड सोडलं कि सुरु होतो. तशी खरी थंडी पण पौड सोडल्यानंतर सुरु झाली. वस्ती सोडून गावाच्या बाहेर आलो आणि चांगलीच थंडी सुरु झाली. मग काही वेळ विष्णू नी चालवली गाडी. जमत नाही जमत नाही म्हणतो पण चांगली चालवत होता गाडी.

पौड पासून मुळशी गावापर्यंत विष्णूनी चालवली गाडी. मी मागे बसून होतो. पौडपर्यंत रस्त्यावर गाड्या होत्या त्यामुळे काहीतरी आधार होता. जिवंतपणाच काहीतरी लक्षण होतं. पौडपासून तोही आधार गेला. उगाच कुठेतरी एखादी गडी दिसायची. त्यादिवशी पौर्णिमासुद्धा होती. काय मस्त चांदणं पडलं होतं. त्याला उपमाच नाही. चंद्रासारख चांदणं पडलं होत. दिवसभर भरपूर खेळून दमलेल्या मुलासारखं सगळं आसमंत शांत झोपलं होतं. कुठेही जोरात हवा नाही, कोणत्याही प्राण्या-पक्षायचं ओरडणं नाही. माणसांचा गलका नाही. या शांततेतही कोणतातरी अवाज असतो. गुलजारच्या एका गाण्यात आहे बघा- ''वादी मै गुंजती हुई खामोशीया सुने''

अगदी तस्सच. त्या शांततेत आमची गाडी खूपच आवाज करत होती. गाडीचा आवाज त्रास देत होता, पण थांबणं परवडणार नव्हतं. मुळशी धरणाचं पाणी जस दिसायला लागलं तसं आपण काय करायला निघालो आहोत त्याची भव्यता आणि मूर्खपणा लक्षात यायला लागला. थंडी वाजत होतीच. मी विष्णूला म्हणलो गाडी जरा हळू चालव. मी जॉगिंग करतो थोडा. एक-दीड किलोमीटरचा रस्ता मी जॉगिंग केलं. शरीर जरा गरम झालं. गाडी मी घेतली मग चालवायला. मुळशी धरणांच पाणी सुरु झालं होतं. म्हणजे आता पुढचे १२-१५ किमी हे पाणी आणि त्याबरोबर थोडासा अजून गारठा हा सोबतीला आला. पण फारच थंडी वाजायला लागली. तेव्हा मात्र आम्ही चक्क गाडी बाजूला  लावून रस्त्यावर २५-२५ डीप्स मारले. जोर मारले. अंग पुन्हा थोडं गरम झालं. गाडी पुन्हा सुरु केली. आताशी १२:३० वाजत होते. अजून संपूर्ण रात्र जायची आहे. त्यानंतर उत्तररात्र आहे. तेव्हा थंडी अजून वाढेल. १२ ची थंडी सहन होत नाहीये आणि पहाटेची कशी होईल. पण ठरवलं म्हणजे ठरवलं!

बॅकवॉटर संपेपर्यंत मग मात्र आम्ही थांबलो नाही. काकडत, कुडकुडत आम्ही धारण पार केलं. जिथे जलाशय संपतो तिथून लगेच घाट सुरु होतो. तिथे एक स्कोर्पियो आम्हाला ओव्हरटेक करून पुढे गेली. मी विचार केला. आता रात्रीचा एक वाजलाय. आपण महाराष्ट्रातल्या एका अवघड घाटातून टू व्हीलर वरून प्रवास करतोय. आपलं काहीही होऊ शकत. कोणी सोबत असलं तर बर. अनायासे हा स्कोर्पियोवाला आला आहे. त्याला धरून ठेवावा. पूर्ण घाट मी त्याच्या पुढे जाऊ दिला नाही, मी ही त्याच्या पुढे गेलो नाही. हा डोळ्यासमोर असलेला बरा. 'काही होईल या भीतीमध्ये आणि स्कोर्पियोवाल्याला सोडायचं नाही' या नादात चांदण्याच्या प्रकाशात हा भव्य सह्याद्री कसा दिसतो हे बघायचचं राहून गेलं. माझं सगळं लक्ष वेग, रस्ता आणि स्कोर्पियोवरच. मुख्य सौंदर्य बघायचं राहून गेलं. तरी सुद्धा ते काळे डोंगर, प्रचंड दरी, तुफान जंगल जे चांदण्याच्या प्रकाशात दिसत होतं ते सांगायला शब्द नाहीत. तू अनुभवच मुळातून घ्यायलाच हवा. सांगून तो समजणारच नाही. घाटातच एक ठिकाणी 'पुणे जिल्हा-हद्द समाप्त' आणि रायगड जिल्ह्यात आपले स्वागत आहे' अश्या गद्य पाट्यांनी आम्ही किती लांब आलो आहोत हे सांगितलं. पुण्यापासून चांगलं ८०-८५ किमी लांब आलो होतो आम्ही. ताम्हिणी हा महाराष्ट्रातील सर्वात अवघड घाटांपैकी एक. तो आता राखीव जंगलाचा भाग आहे. त्यात रात्रीची वेळ. या सगळ्याची एक थोडीशी भीती माझ्या मनात होतीच. त्यामुळे कधी घाट संपतोय असं झालेलं. 'घाट समाप्त' च्या पाटीनी एक सुकून दिला. आम्ही थांबलो. याच्याआधीचा स्टॉप आम्ही धरणापाशी घेतलेला. आता गाडीवरून खाली उतरलो तर उभ सुद्धा राहता येईना. पाय गाडी चालवून आणि थंडीनी जाम आखडले. हालवताच येईनात. या परिणामाची कल्पना नव्हती. तसं खरं म्हणजे कोणत्याच परिणामांची कल्पना नव्हती. म्हणून तर इतक मोठ डेअरिंग करत होतो. पण पाय जाम दुखत होते. मग काही वेळ विष्णूनी गाडी घेतली.

माणगावपर्यंत मग विष्णूनी गाडी चालवली. माणगावच्या रस्त्यावर आम्ही एक अचाट प्रकार बघितला. काय २ वगैरे वाजले असतील. एक वळण पार करून पुढे आलो तर पांढरा शर्ट घातलेला कोणी एक पाठमोरा बसलेला. त्याच्या आजूबाजूला कोणीच नव्हतं. जवळपास गाडी नव्हती. वस्तीसुद्धा लांब होती. ते बघताक्षणी काळजाचा ठोका मात्र चुकला. पुढे आल्यावर कळल कि त्याच्या समोर दोघजण काळं जर्किन घालून बसले होते आणि जेवत होते. रस्त्याच्या दुसऱ्या बाजूला त्यांची गाडी लावली होती. आणि गाडीवर पाटी होती MH १२. पाटी पाहून मी सुटकेचा निश्वास सोडला. माणगावच्या थोडं अलीकडे पुन्हा मी गाडी घेतली. माणगावला पोचलो. पहाटे २ वाजता आम्ही माणगावमध्ये चहा पिला. अंगात थोडी गर्मी तयार झाली. तसाही घाट उतरून कोकणात आल्यामुळे थंडी थोडीशी कमी झाली होती, पण अगदी थोडीशी बरं का! आम्ही पुण्यापासून ११० किमी आलो होतो. अजुन ४०-५० किमी जायचं होतं. पाच मिनिटं थांबलो, जरा विश्राम घेतला. मुंबई-गोवा हायवे क्रॉस करून रस्ता बदलून निघालो. विष्णूसाठी समुद्र आता फक्त ४०-५० किमी दूर होतं. दोघही खूप excite झालो होतो.

आता चन्द्र पूर्ण डोक्यावर होता. आमची सावली आमच्या पायाखाली होती. रात्री दोन वाजता रस्त्यावर कोणत्याही गाडीची अपेक्षा नव्हती. शांततेचा अनुभव घ्यावा म्हणून मी गाड़ी बंद केली. गाडीचे लाईट बंद केले. पुढचा आनंद काय वर्णावा. ते पसरलेल चांदण अणि त्यानी तयार केलेल सुन्दर चित्र आम्ही उगाच डिस्टर्ब करतो आहोत अस आम्हाला वाटलं. अपराधी वाटलं. निसर्गाच्या कोणत्याही कलाकृतीला माणसाने हात लावू नये हेच खरं.  तरी आम्ही जास्तीत जास्त त्या चित्राशी एकरूप व्ह्यायचा प्रयत्न करत होतो. पण रस्ते कोकणातले. इच्छा नसताना गाड़ी सुरु करावी लागत होती, लाईट सुरु करावे लागत होते. सगळ्या गोष्टी आपल्या मनाप्रमाने थोड्याच होतात. श्रीवर्धन आता १६ किमी राहिलं होतं. 

माझ्या डोक्यात अजुन एक कीड़ा आला. मी गाड़ी बाजूला लावली. पाठिवरची सॅक छातीवर घेतली.   रस्त्यावरून एखादी गाड़ी, ट्रक वगैरे येताना दिसला तर त्याच्या समोर आम्ही नाचलो. चांगल आठ - दहा गाड्यांसमोर नाचलो असे. आदिवासी लोकं नाचतात न तसे! त्या गाड्यांच्या ड्रायव्हरनी काय विचार केला असेल ह्याचा विचार येउन रस्त्यावर लोळून लोळून हसलो. हा काही मिनिटांचा मुर्खपणा पुढच्या आयुष्यात बळ देणारा ठरेल. हा मुर्खपणा आवरून गाड़ी सुरु केली अणि लगेचच वळण वळून पुढे आलो तर तिथे पोलिस चौकी होती. एका जरी ड्रायव्हरनी पोलिसाना सांगितलं असतंकी खाली दोन मूलं दारू पिउन धिंगाणा घालत आहेत, तर??? पोलिसनी किती, कसं अणि कुठे कुठे मरलं असतं?  

श्रीवर्धन गावत पोचलो. साधारण ३.३० झाले असतील. गाव सुनसान. शांत. इतकं शांत अणि सुनसान कोणतचं गाव मी कधीच पाहिलेलं नाही. इतक्यावेळेला श्रीवर्धनला येउन सुद्धा आज श्रीवर्धन नवीन बघत होतो. सगळ्या गोष्टींवर मंद, शांत चांदणं पडलेलं. उंच सुपरिचि, नारळाची झाडं संथ हालत होती. सगळाच कारभार संथ सुरु होता. कोणताही आक्रामकपणा नहीं, जोराचा वारा नाही. कुत्र्यांच भुंकण नाही, कोणाचं ओरडणं नाही. झाडांची पानं सुद्धा संथ हालत होती. बहुतेक हि नशा आंब्याच्या मोहोराची असावी. श्रीवर्धन मधला मुख्य रस्ता समुद्रापर्यंत जातो. तसं विश्वेश्वरच मंदिर, तहसीलदार ऑफिस, खोताची वाडी. असं मागे टाकत पुढे आलो. समुद्राच्या लाटांचा आवाज सुरु झाला. आता मात्र धीर धरवत नव्हता. कधी एकदा तो समुद्र बघतो असं झालेलं. डांबरी रस्ता संपला, लालमातीचा सुरु झाला. त्या लाल मातीवर समुद्राची रेतीसुद्धा सुरु झाली. जिथे रस्ता संपतो  तिथून तो रत्नाकर सुरु होतो. 'जेथे सागरा धरणी मिळते' तिथून. गाडी तशीच टाकून आम्ही समुद्राकडे पळत सुटलो. आवेग आवेग म्हणतात तो यालाच!!

चंद्र आता पश्चिमेकडे गेला होता. खाली काळशार पाणी त्यात चंद्रच प्रतिबिंब. लांब डोंगरावर काही दिवे लुकलुकत होते. बंदरावर काही जहाजं उभी होती. या सगळ्यावर चांदणं. या असल्या चित्रांचे फोटो काढायचे नसतात. या चित्रांची वर्णनं करायची नसतात. 'तो' जे दाखवेल ते आपण फक्त बघायचं असत. असल्या चित्रांची वर्णनं करायला शब्द पुरत नाहीत. कॅमेराचीहि तेवढी कुवत नसते. मी असले केविलवाणे प्रयत्न करत नाही. कोणीच करायचे नाहीत. जेवढ डोळ्यांनी पाहू शकतो तेवढ पाहिलं.

विष्णू खरच भाग्यवान. पहिल्यांदा समुद्र पाहिला आणि राजासारखा. किनाऱ्यावर आमच्याशिवाय दुसरं कोणीही नव्हतं. कसलाही गलका नाही. गोंधळ नाही. शांत. बंदरावरची हालणारी जहाजं, चंद्राचं निथळणार प्रतिबिंब. त्या चित्राय सतत येणाऱ्या लाटांनी चैतन्य भरलं. ४ वाजले होते. पहाटेचा गार वर सुरु झालं होतं. सगळ अंग ठणकत होतं. त्या शांत मंद वाऱ्यांनी मला झोप लागली.

सकळी ६ वाजता आम्हाला जाग आली ती किनाऱ्यावर क्रिकेट खेळायला आलेल्या १०-१२ मुलांच्या गलक्यानी. मुलं मस्त वळून स्टंप ठोकून क्रिकेट खेळत होते. अंगावरची धूळ झटकत उठलो. रात्रीच्या थंडीचा मी जबरदस्त धसका घेतला. ऊन आल्याशिवाय मी गाडीवरच बसणारच नाही असं ठरवलं. सूर्य अजून उगवला नव्हतं. पण प्रकाश पसरला होता. रात्री पाहून झालेला समुद्र वेगळा आणि आता सकाळी पाहिलेला वेगळा. आम्ही मग काही वेळ पाण्यात जाऊन उभे राहिलो. खेळण्याच्या दुकानात गेल्यावर लहान मुलांचे चेहेरे कसे होतात, तसा विष्णूचा चेहरा झाला होता. अशात सात वाजले. सूर्यही उगवला होतं. आता अजून थांबणं परवडणार नव्हतं. थंडी अजूनही होतीच. पण आता निघाण्याशिवाय पर्याय नव्ह्ता. रात्री आम्ही दोघांनीही बरीच संयामानी गाडी चालवली. आता तसं संयम पाळून चालणार नव्हतं. याचं एकमेव कारण म्हणजे सकाळी लवकर घरी येतो असं बाबांना सांगितलं होतं. सातला समुद्राकडे आम्ही पाठ फिरवली.

रात्रभर झोप नाही, डोळ्यात वांर जाऊन जाऊन डोळे सुजलेले. रात्रीची जास्त झाल्यासारखे. प्रचंड चुरचुरत होते डोळे. परत येताना आम्ही अक्षरशः ३ तासात १५० किमी आलो. अजिबात संयम ठेवला नाही. सावध राहून, मस्त गाडी चालवत आलो. येताना मात्र संपूर्ण गाडी मी चालवली.  घरी पोचलो तर बाबांनी विचारलं, "काय रे, काय झालं डोळ्यांना?" आता काय सांगणार,

म्हणलो, '' अहो कुठे काय. झोपलो नाहीये ना रात्रभर!''

(ता.क. सर्व फोटो गूगल वरून घेतलेले आहेत. सर्वच नियोजन अचानक ठरल्यामुळे चांगला कॅमेरा आमच्याकडे नव्हता. मोबाईल सुद्धा खास नव्हता.) 

Saturday 25 July 2015

कुरुंदकरांचा वारसा – प्रा. शेषराव मोरे


नरहर कुरुंदकर या ऋषीला आम्ही पाहू शकलो नाही याचं दु: बाळगायचं 
 की शेषराव मोरे यांचा जिव्हाळ्याचा  परिचय लाभला याचा आनंद मानायचा
ही गुरु शिष्य परंपरा  सुरू राहिली पाहिजे ही आपली जबाबदारी आहे.



स्वातंत्र्यवीर सावरकरांचा आणि त्यांच्या विचारांचा संपूर्ण वेगळा अन्वयार्थ लावणारी दोन पुस्तक माझ्या वाचनात आली. ‘सावरकरांच्या समाजकारणाचे अंतरंगआणि सावरकरांचा बुद्धीवाद आणि हिंदुत्ववादहे दोन्हीही मूळ विषय जड आहेत. एकतर बुद्धीवाद आणि हिंदुत्ववाद एकत्र कसं असू शकतं? पण हा प्रश्न नंतरचा आहे. ते पुस्तक वाचताना कळलं की कोणत्यातरी मूळ पुस्तकांच्या ह्या संक्षिप्त आवृत्ती आहेत. अभ्यासाची पद्धत म्हणून ही शिस्त होती की वरवरचं काही वाचायचं नाही, खोलात शिरून वाचायचं. ‘शेषराव मोरेहा माणूस असा परिचयात आला. दोन सावरकरांच्या पुस्तकांच्या निमित्तानं परिचयात आलेला हा माणूस ते नांदेडला मोरे सरांच्या घरी माझ्या खांद्यावर हात टाकून फाळणीसारख्या गहन विषयावर चर्चा करणारा माणूस. हा प्रवास मोठा विलोभनीय होता. मोरे सर आम्हाला नावानी ओळखतात, आणि इतक्या जवळच्या परिचयातला हा प्रचंड माणूस आज विश्व  साहित्य संमेलनाचा अध्यक्ष झाला आहे. अंदमान येथे होणाऱ्या विश्व साहित्य संमेलनाचे अध्यक्षपद शेषराव मोरे सरांपेक्षा दुसऱ्या  माणसाचं नाही ह्या सारखा आनंद नाही.
शेषराव मोरे सरांच्या व्यासंगाचा आणि बुद्धीवादाचा सर्व वारसा हा नरहर कुरुंदकरांचा आहे. हे बहुतेक सर्वांना माहिती आहे. पण मोरे यांच्यावर तितकेच संस्कार पु. . सहस्रबुद्धे यांचेसुद्धा आहेत. याचा अर्थ असा आहे की मुळातले संस्कार हे प्रचंड व्यासंगाचे, बुद्धीवादाचे आहेत. तर्कशास्त्र, विवेकनिष्ठा यांची लेबलं लावून मिरवण्याची समाजवाद्याप्रमाणे पु. . सहस्रबुद्धे यांनाही गरज वाटत नव्हती. तशीच ती शेषराव मोरे यांनाही वाटत नाही. कुरुंदकर विचारांनी समाजवादी होते. सहस्रबुद्धे विचारानी हिंदुत्वनिष्ठ होते. या दोघांच्याही विचारांची अडचण मोरे यांना कधीही वाटली नाही. कुरुंदकरांच्या हिंदुत्वाबद्दलच्या विचारांवर मोरे सरांनी टीकाही केलेली आहे. गुरु मानला म्हणून त्याचा भक्त होण्याची गरज नसते. एक जबरदस्त शब्द मी अभ्यासाच्या काळात शिकलो. मी - तो म्हणजे चिकीत्सक भक्तीभाव.’ भक्ती असावी पण ती अंध नसावी, चिकित्सा करण्याची तयारी ठेवून भक्ती ठेवता येते. दुसऱ्या बाजूला चिकित्सक आहे म्हणून कोणाचाच मुलाहिजा ठेवत नाही. याचीही गरज नाही असा चिकित्सक भाविकम्हणजे शेषराव मोरे आहेत.
काही कारणांनी मी नांदेडला गेलो होतो. शेषराव मोरे यांच्याशी परिचय झाला तेव्हा मला कुरुंदकर अजिबात माहिती नव्हते. पण आम्ही शेषराव मोरे यांना भेटायला त्यांच्या घरी गेलो. शेषराव मोरे यांचं घर म्हणजे तीर्थक्षेत्र आहे. वाचनाचं / पुस्तकांचं वेड असणाऱ्या माणसांसाठी ते  घर म्हणजे गंगा आहे. घराचं सुसंस्कृत पण ओळखण्याची एक पद्धत मला सरांनी शाळेत सांगितली होती. शाळेतले सर म्हणायचे की एक वेळ घरी देवघर नसलं तरी चालेल पण घरात पुस्तकं किती यावरून घराचं सुसंस्कृतपण ओळखायचं असतं. मोरे सरांच्या घराच्या भींतीच दिसत नाहीत. सर्व भिंती फक्त पुस्तकांच्या कपाटांनी भरलेल्या आहेत. त्या कपाटांमध्ये पुस्तकांव्यतिरिक्त काहीही नाही. बहुसंख्य हिंदू ज्या बाबतीत अडाणी आहेत. तसं असण्यात ते धन्यता मानतात अशा फक्त इस्लामया विषयावरची मोरे सरांकडे साडेपाचशेपेक्षा जास्त पुस्तकं आहेत. मोरे सरांनी लिहिलेली पुस्तकं नंतर वाचू! पण त्यांच्या घरातली पुस्तकं. घरी पुस्तकं बाजूला काढून बसायला जागा करावी लागते. ती पुस्तकं पाहून झाल्यावर त्यांनी आम्हाला त्यांची अभ्यास करायची पद्धत सांगितली. ‘आपण काय विवेकानंद नाही की एक पुस्तक आपल्याला एका वाचनात कळेल. त्यामुळे एक पुस्तक मी किमान तीन वेळेला वाचतो. अशा वाचनानीच तुम्हाला Between the lines लक्षात येतात. ते एका वाचनाने लक्षात येत नाही.’ असं फक्त गांधीजींनी आणि काँग्रेसने अखंड भारत का नाकारला? या ग्रंथाच्या शेवटी साडेतीनशे पुस्तकांची सूची आहे. संदर्भग्रंथ सूची. व्यासंग म्हणजे काय असतं? याच्यापेक्षा वेगळं काय असतं. माझ्या मनात कुरुंदकर आणि शेषराव मोरे यांच्यासाठी सतत एकच उपमा येते. हे दोघंही आधुनिक भारतातले ऋषी आहेत. ज्यांनी मूर्तीमधला देव मानला नाही. त्यांनी केवळ व्यासंग केला. केवळ नवीन विचार देऊन ते थांबले नाहीत. मुळातून विचार करावा कसा हे सांगणारे दोन आचार्य. कुरुंदकर आणि मोरे. विचारांची झिंग ज्या माणसांना चढली आहे त्यांनी एकदा तरी या दोघांच्या वाटेला जावं.
कुरुंदकरांना आयुष्य फार मिळालं नाही. त्यांची उणीव मोरे यांनी निश्चित भरून काढली आहे. कुरुंदकरांच्या सर्व विषयांची अधिक खोलातली मांडणी म्हणजे मोरे यांचे विषय आहेत. मला तर वाटतं की कुरुंदकरांचं फक्त जागर - शेषराव मोरे आहेत. कुरुंदकरांचं इस्लाम आणि भारतातला सेक्युलॅरिझम याबद्दलचा जागरमधला लेख म्हणजे मोरे यांचं मुस्लिम मनाचा शोधज्या एका विषयावर संपूर्ण भारतात प्रचंड चर्चा झालीच पाहिजे. असा हा विषय आहे. ‘इस्लामचा अभ्यासगेली हजार वर्षं या देशावर इस्लामचं राज्य होतं. इतका दीर्घकाळ या देशात मुसलमान राहत आहेत तरीसुद्धा आपल्याला इस्लाम म्हणजे काय हे कळलं का? नाही कळलं? नाही कळलं! या सतत होणाऱ्या आक्रमणाचा अर्थ आम्हाला नाहीच कळला म्हणून आम्ही सतत हजार वर्ष हारत गेलो. आम्ही इस्लाम म्हणजे काय? त्याची समाजव्यवस्था कशी आहे, त्याचं राजकारण कसं आहे कुराण म्हणजे काय? हादिस म्हणजे काय? शरिया म्हणजे काय? हे आम्हाला माहिती नाही आणि तरी आम्ही एकोप्याने राहू हा आग्रह चुकीचा आहे. ‘इस्लामप्रथमत: आपण समजून घ्यावा आणि आपल्याला नीट समजल्यावर इतरांना समजून सांगावा ही स्पष्ट भूमिकामुस्लिम मनाचा शोधघेण्यामागची आहे. असा इस्लाम तुम्हाला समजल्यानंतर सेक्युलॅरिझमची मूळ व्याख्या काय याची चर्चा मुस्लिम मनाचा शोधमध्ये आहे.
आपण मूळ विषयालाच हात घालूया मुस्लिम मनाचा शोधचं वेगळेपण काय आहे? हिंदुत्ववादी इस्लामच्या विरोधातच फक्त बोलतात. समाजवादी आणि मुसलमान केवळ इस्लामच्या बाजूने बोलतात. या दोघांच्याही बोलण्यात कधीच येणारा असा काही इस्लाम आहे जो कधीच सांगितला जात नाही, हिंदूत्ववादी सांगतात तो इस्लाम केवळ धर्मांध, हिंस्त्र, आक्रमक आणि समाजवादी आणि मुसलमान सांगतात तो अहिंसक, प्रेमळ, सहिष्णु असा इस्लाम मुळातला प्रश् आहे की या दोन्हीही परस्परविरोधी गोष्टी एकावेळेला कशा काय अस्तित्वात असू शकतात? तर अस्तित्वात आहेत.
महम्मद पैगंबर यांनी इस्लामची स्थापना मक्केमध्ये केली. सुरुवातीची अनेक वर्षं फार थोडे अनुयायी होते आणि ह्या काळातल्या कुराणमधल्या आयातींमध्ये परधर्मसहिष्णुता, अहिंसा ही तत्त्व निश्चित आहेत. पुढे इस्लामच्या प्रसाराला अडथळा येतो आहे या कारणामुळे महंमद पैगंबर आपल्या थोड्या अनुयायांसह मदिनेला गेले. ‘हिजरतकरून मग मदिना काळ सुरू होतो. या काळातल्या आयाती थोड्या आक्रमक होतात. इस्लामच्या दृष्टीने मक्केपेक्षा मदिनेत जास्त अनुयायी मिळाले ताकद वाढली आणि म्हणून आक्रमकपणा वाढला. आयातींमध्ये फरक आला. पैगंबर मदिनेहून पुन्हा मक्केला आहे. भरपूर अनुयायी आणि ताकद घेऊन ते मक्केत आले आणि अहिंसा सहिष्णुता संपली. पुन्हा मक्केत आल्यानंतर पैगंबरांनी स्वत:च्या हातांनी कारागृहातल्या साडेतीनशे मूर्ती फोडल्याचे पुरावे आहेत. सर्वच प्रकारच्या आयाती कुराणात आहे. कोण कोणत्या आयाती मनात यावर त्याचा आक्रमकपणाअवलंबून आहे.
एका हिंदू माणसानी परधर्माचा इतका विस्तृत अभ्यास करून इतका समतोल ग्रंथ निर्माण करणं हे आश्चर्य आहे. मुस्लिम मनाचा शोधमध्ये काढलेले निष्कर्ष भारतातल्या मुसलमानांनीसुद्धा गौरवलेले आहेत. मुस्लिम पंडितांनी लिहिलेली विस्तृत प्रस्तावना मूळ ग्रंथाइतकीच वाचनीय आहे. मुस्लिम मनाचा शोध चा पुढचा भाग म्हणावा असा ग्रंथ म्हणजे चार आदर्श खलिफा’. या विषयावर तर स्वतंत्र अभ्यासपूर्ण ग्रंथ संपूर्ण भारतात कोणीच लिहिला नाही. कुराण आणि हादिस इतकीच मुसलमानांना प्रेरणा देणारी दुसरी गोष्ट म्हणजे चार आदर्श खलिफांचा काळ तो इस्लामच्या इतिहासातला सुवर्णकाळ मानला जातो.
केवळ इस्लामच्या अभ्यासासाठी शेषराव मोरेउर्दूशिकले. कुराण आणि हादिसच्या विस्तृत आणि गहन अभ्यासासाठी अरबी लिपी शिकले. या गोष्टी वाचताना टिळकांची सतत आठवण येत राहते. गीतारहस्याच्या लिखाणासाठी टिळक मंडालेमध्ये पाली, ब्राह्मी, जर्मन इत्यादी भाषा शिकले. व्यासंग याला म्हणतात. या प्रचंड व्यासंगाचा परिणाम म्हणजे मोरे यांच्या इस्लामवरच्या निष्कर्षांना संपूर्ण भारतात कोणीही आव्हान देऊ शकलेले नाहीत. यासारखीच गोष्ट अखंड भारत का नाकारला?’ ची आहे. केवळ राज्यघटना आणि कायद्याचा अभ्यास असावा यासाठी मोरे यांनी एल्.एल्.बी. केलं. त्या अभ्यासातून पडलेले काही निवडक मूलभूत प्रश्न घेऊन त्यांनी अभ्यास सुरू केला आणि अचानक एक दिवस महाराष्ट्रात फाळणीआवश्यकच होती! या विषयावर चर्चा सुरू झाल्या. ‘मुस्लिम मनाचा शोधप्रमाणे अखंड भारतमधल्या निष्कर्षांना भारतात कोणीही  चॅलेंज करू शकलेलं नाही. यामागचं मुख्य कारण व्यासंगात तर आहेच. पण प्रत्येक वाक्याला पुरावे द्यायची त्यांची जी पद्धत आहे त्यामुळे त्यांना विरोध करणारे निर्माणच होत नाहीत. एकेका वाक्याला दहा दहा पुरावे ते देतात. त्यांची व्याख्यानं ऐकण्याची वेळ कधी आली तरी भाषणाचं स्वरूप तेच असतं. भाषण सुरू केल्यावर ते म्हणतील की पुढे जे जे सांगीन ते माझे विचार नाहीत ते खुद्द बाबासाहेब आंबेडकरांचे आहेत. पुस्तकाचे नाव, आवृत्ती, त्याचा पान क्रमांक इत्यादी सर्व तपशिलांसह ते पुरावे देतात. अशाला कोण विरोध करेल? कसा विरोध करेल?
ज्याप्रमाणे इस्लाम आणि फाळणी त्याचप्रमाणे बाबासाहेब आंबेडकर यांच्याबद्दलची त्यांनी सर्वस्वी वेगळे तर्कशुद्ध, शास्त्रीय निकष काढले आहेत. जे बाबासाहेब कालपर्यंत दलितांचे, बहुजनांचे नेते होते, राज्यघटनेचे शिल्पकार होते. त्या विशेषणांमध्ये अचानक राष्ट्रवादी बाबासाहेब आंबेडकर या विशेषणाची भर पडली. आंबेडकरांइतके राष्ट्रवादी सावरकरसुद्धा नव्हते. १८५७ हा उठाव आहे की स्वातंत्र्यसमर आहे की जिहाद आहे, या विषयात स्वत: सावरकरही चुकले आहेत हे सांगण्याची बौद्धिक ताकद सध्या महाराष्ट्रात फक्त शेषराव मोरे यांच्याकडे आहे. त्यांचे १८५७ बद्दलचे निष्कर्ष असेच वेगळे आहेत. त्यांचे सावरकरांबद्दलचे निष्कर्ष असेच वेगळे आहेत. हिंदूत्वाबद्दल, हिंदूधर्माबद्दल, सेक्युलॅरिझमबद्दल महाराष्ट्रातील जातीय तेढ याबद्दल आणि ब्राह्मण द्वेष पुरोगामित्वाला बाधक ठरले का याबद्दलही! या सर्व निष्कर्षांची बिजे आपल्याला कुरुंदकरांच्या लेखनात दिसतात इस्लामप्रमाणे काश्मीर प्रश्नावरही त्यांचे विचार असेच परखड आणि तर्कशुद्ध आहेत.
सावरकरांच्या दोन मूळ पुस्तकांप्रमाणेच मोरे सरांनी, काश्मीर प्रश्नावर पुस्तक १९९५ साली लिहिले आहे. त्या पुस्तकाच्या निर्मितीसाठी मोरे १९९४-९५ साली काश्मीरचा दौरा करून आले. दिल्ली विद्यापीठ, काश्मीर विद्यापीठ, संसदेचे प्रचंड ग्रंथालय येथून त्यांनी काश्मीर प्रश्नाचा अभ्यास केला. तर दर शुक्रवारी लाल किल्ल्यासमोर भरणारी पुस्तकांची दुकानं यातून दुर्मिळ दुर्मिळ ग्रंथ विकत आणून त्यांचा सखोल आणि चिकीत्सक अभ्यास करून काश्मीर एक शापित नंदनवन हे त्यांनी लिहिलं. काही वेळेला हे पुस्तक अराष्ट्रीयवाटतं पण लेखन करताना जे सत्य असेल ते सांगितलंच पाहिजे, हे तत्त्व आहे. काश्मीरवरचा भारताचा दावा बेकायदेशीर आहे का अशी शंका उत्पन्न व्हावी  असा एकूण पुस्तकाचा सूर आहे. पण पुन्हा एकदा व्यासंग हा गुण त्यातूनही घेण्यासारखा आहे. या पुस्तकाचे निष्कर्ष बाकीच्या सर्व पुस्तकांप्रमाणेच सर्वस्वी भिन्न आणि वेगळे आहेत. या पुस्तकाच्या निमित्त बरीच उलट- सुलट चर्चा झाली पण अजून पर्यंत कोणीही त्यातील निष्कर्ष खोडून काढू शकलेलं नाही.
भालचंद्र नेमाडेंना ज्ञानपीठ मिळालं अचानक त्यांच्या पुस्तकांचा खप वाढला. ‘कोसलाया एका पुस्तकाच्या एका दिवसात ५०० पेक्षा जास्त प्रति एकट्या पुण्यात खपल्या तोच मान आता शेषराव मोरे यांनाही मिळावा त्यांचीही पुस्तक भरपूर वाचली जावी त्या निमित्ताने एक सुसंस्कृत आणि बौद्धिक चर्चा महाराष्ट्रात पुन्हा सुरू व्हावी अखिल भारतीय साहित्य संमेलनाचे अध्यक्ष सदानंद मोरे, विश्वसाहित्य संमेलनाचे अध्यक्ष शेषराव मोरे! साहित्य क्षेत्राला आणि रसिकांना चांगले दिवस आले असं म्हणायला हरकत नाही.
. पु. काळे एकदा म्हटले होते की प्रत्येक पिढी एक भाग्य घेऊन जन्माला येते. त्याचबरोबर आपल्या जन्माच्या आधीच्या काही आनंदाला ती मुकलेली असते. नरहर कुरुंदकर या ऋषीला आम्ही पाहू शकलो नाही याचं दु: बाळगायचं की शेषराव मोरे यांचा जिव्हाळ्याचा परिचय लाभला याचा आनंद मानायचा? ही गुरु शिष्य परंपरा सुरू राहिली पाहिजे ही आपली जबाबदारी आहे.
लेखकाची पुस्तके) मुस्लिम मनाचा शोध) काँग्रेसने आणि गांधीजींनी अखंड भारत का नाकारला?
) प्रेषितांनंतरचे चार आदर्श खलिफा) सावरकरांचे समाजकारण : सत्य आणि विपर्यास) सावरकरांचा बुद्धीवाद : एक चिकित्सक अभ्यास) १८५७ चा जिहाद) काश्मीर : एक शापीत नंदनवन) अप्रिय पण (भाग )
) विचार कलह (भाग )
१०) बाबासाहेब आंबेडकरांचे सामाजिक विचार

Featured post

सेक्स, धर्म, गुलामगिरी आणि इस्लमिक स्टेट

प्रस्तावना : Sex विषयी भारतीयांची मानसिकता अजून बदलण्याची गरज आहे. याविषयी भारतात मोकळेपणाने अजूनही सार्वजनिक ठिकाणी बोलले जात नाही....