अल-तबरीच्या लिखाणातील भारत - (लेख १)

इस्लामी इतिहासातलं महत्त्वाचं नाव म्हणजे 'अबू जाफर मुहंमद इब्न इब्न जरीर अल तबरी', म्हणजे 'अल तबरी.' इस्लामी इतिहासाबद्दल ज्यांनी थोडंफार जरी वाचन केलं असेल, कधी इस्लामी इतिहासाबद्दल काही कानावर पडलं असेल, त्याला हे नाव अपरिचित वाटणार नाही. नवव्या-दहाव्या शतकात होऊन गेलेल्या या माणसाने प्रचंड काम करून ठेवलं आहे, त्याने केलेलं कुराणचं भाष्य आजही प्रमाण म्हणून मानलं जातं. त्याने प्रेषितांचं लिहिलेलं चरित्र आजही प्रमाण मानलं जातं. इस्लामी न्यायशास्त्रात यांच्या शब्दाला किंमत आहे. असा हा माणूस.  

(तबरीच्या इतिहासाचे चाळीस खंड)

त्याच जन्म इराणच्या उत्तरेला कास्पियन समुद्राला लागून असणारा तबरीस्थान नावाचा प्रदेश आहे तिथे झालेला. इस्लामच्या स्थापनेनंतर २२४ वर्षांनी म्हणजे इसवीसन ८३९ मध्ये. आणि मृत्यू १७ फेब्रुवारी ९२३ मध्ये झाला. याचा अर्थ इस्लामी संस्कृतीचा DNA त्याच्या रक्तात भिनला होता. वयाच्या सातव्या वर्षी त्याने 'पवित्र कुराण' तोंडपाठ करून 'हाफ़ीज'चा दर्जा गाठला आणि लोकांना चकित केलं होतं. त्यामुळे नमाजचं नेतृत्व करण्यासाठी सुद्धा तो सातव्या वर्षीच पात्र ठरला होता. प्रेषितांच्या कृती अन उक्तीसुद्धा, म्हणजे हादीसचा अभ्यास करण्यासाठी तो पात्र ठरला.

त्यावेळी इस्लामी संस्कृतीचं नेतृत्व 'अब्बासी' खिलाफतीकडे होत. अब्बासी खिलाफतीची राजधानी बगदाद होती. इस्लामी धर्मशास्त्राचा 'इमाम हंबाली' याच्याबरोबर 'तबरी' पहिल्यांदा बगदादमध्ये गेला. हंबालीच्या हाताखाली त्याने शरियाच्या हंबाली परंपरेचा तर अभ्यास केलाच, पण हंबालीच्या मृत्यूनंतर त्यांनी इतर तिन्ही परंपरांचा सखोल अभ्यास केला. त्याकाळी जगातल्या सर्वात मोठ्या ग्रंथालयांपैकी एक असणाऱ्या कैरो विद्यापीठाच्या आणि बगदाद विद्यापीठातील ग्रंथांचा 'तबरी' याने सखोल अभ्यास केला. 'कुराण'चे धर्मशास्त्र, त्याचा इतिहास आणि कुराणचे तबरीचे भाष्य आजही प्रमाण मानले जाते. पण त्याचे मॉन्युमेंटल काम म्हणजे त्याने लिहिलेला 'इस्लामी जगाचा इतिहास'. अब्बासी कालखंड हा इस्लामी इतिहासातला सुवर्णकाळ मानला जातो. त्यावेळी ज्ञात असणाऱ्या जागापैकी दोन तृतीयांश भागावर इस्लामी झेंडे पोचले ते अब्बासी काळात. अब्बासी काळात इस्लामी संस्कृतीचा सर्वांगाने विकास झाला. अब्बासी काळात उत्तमोत्तम इमारती उभ्या राहिल्या. साहित्य, काव्य या क्षेत्रात मोलाची प्रगती अरबी लोकांनी केली. कैरो, बगदाद येथे जागतिक दर्जाची विद्यापीठे निर्माण झाली होती. त्यावेळी ज्ञात जगात सर्वत्र त्यांचा व्यापार तर होताच. पण आताच्या निम्म्या पाकिस्तानपासून उत्तर आफ्रिकेतील आजचे सर्व देश, लिबिया, इजिप्त, अल्जीरिया, ट्युनिशिया, मोरोक्को आणि स्पेन इतका प्रचंड प्रदेश अब्बासी खिलाफतीच्या राजवटीखाली होता. अब्बासी कालखंडात या प्रदेशाला स्थैर्य सुद्धा मिळालं. इस्लमी धर्मशास्त्रातील सर्वात महत्वाचं असं सर्व साहित्य बहुतेक अब्बासी काळातच तयार झालेलं आहे. शरियाच्या चार परंपरा, प्रेषित महंमद पैगंबर यांचे सहीह बुखारी, सहीह मुस्लिम यांनी एकत्र केलेलं हादीस. प्रेषीतांचे चरित्र असं बरंच काही. 

(तबरीच्या कुराणच्या फारसी भाषांतराच्या सुरवातीच्या काही ओळी )

वयाच्या विशीत त्याने जगाचा प्रवासही केला होता. त्यामध्ये भारतात आला होता. अर्थातच त्याने कुराणवर केलेलं भाष्य, न्यायशास्त्राची घालून दिलेली नवीन पद्धत इत्यादीमुळे काहीसा वादामध्ये अडकलेला हा माणूस आहे.

'अल तबरी' यांनी 'जगाच्या निर्मितीचा इस्लामी सिद्धांत' इथपासून, म्हणजे अल्लाहने सहा दिवस पृथ्वीची निर्मिती केली, सहाव्या म्हणजे शेवटच्या दिवशी त्याने आदामची निर्मिती केली, इथपासून सुरवात करून इसवी सन ९१५मध्ये खिलाफत पुन्हा एकदा 'बगदाद'मध्ये आली, इथपर्यंतचा इतिहास लिहिला आहे. त्याने हे सर्व लिखाण केलं ते ही अब्बासी काळातच. 'अल तबरी' यांनी इतिहास, धर्मशास्त्र, तत्वज्ञान अशा आणि मानवी जीवनाशी संबंधित असा सर्व विषयावर भाष्य केलेलं आहे. इस्लामच्या अगदी सुवातीच्या काळात ह्या साहित्याची निर्मिती झालेली असल्यामुळे याला संदर्भ म्हणून खूप किंमत आहे. 

हादीस या प्रत्यक्ष प्रेषितांच्या गोष्टी असतात. परंतु इस्लामच्या इतिहासातला काळ जसा जसा पुढे जाऊ लागला तसा केवळ कुराण किंवा हदीस यातून सर्व प्रश्नांची उत्तरे मिळेनाशी झाली. प्रेषितांनी सांगितलं होतं की, एखाद्या प्रश्नाचे उत्तर तुम्हाला शोधायचे असेल तर आधी कुराणमध्ये शोध, त्यात नाही सापडलं तर हदीसमध्ये. कुराण हदीसमध्येही उत्तर सापडलं नाही तर मात्र तुम्ही स्वतःच्या बुद्धीने विचार करून निर्णय घ्या. अर्थात तो मानवी बुद्धीने घेतलेला निर्णय कुराण आणि हादीसने घालून दिलेल्या चौकटीच्या बाहेर जाता कामा नये, हे उघड आहे त्यामुळे पैगंबरांनी तसं सांगितलं नाही. पण मानवी बुद्धीने घेतलेला निर्णय इस्लामने आखून दिलेल्या चौकटीची बाहेर जात कामा नये. पण त्यामुळे पैगंबरांच्या बरोबरीने इस्लामच्या निर्मितीपासून सोबत असलेल्या लोकांचे महत्त्व खूप वाढले. याचं साधं कारण म्हणजे ते प्रेषितांच्या बरोबर वावरले. त्यापैकी अनेक लोकं अल्लाहकडून आयात अवतरीत झाली तेव्हा प्रेषितांच्या आसपास होते. त्यामुळे प्रेषितांच्या हादीसच्या खालोखाल या प्रेषितांच्या सहकाऱ्यांच्या म्हणजे 'सलाफ' लोकांच्या गोष्टींना महत्त्व आलं. 'तबरी'ने या सलाफ लोकांच्या हदीस गोळा करण्याचा प्रयत्न केला होता. तो पूर्ण झाला नाही.   

मागे अभ्यासाच्या निमित्ताने 'अल तबरी'चा उल्लेख अनेकदा अनेक ठिकाणी सतत येत असे. पण कधी मुद्दाम त्याच्याबद्दल वाचलं नाही, त्याने केलेला लिखाण वाचलं नाही. नंतर अशी वेळ आली की 'अल तबरी'ने लिहिलेलं वाचल्याशिवाय पुढेच जात येणार नाही. तेव्हा सुद्धा केवळ गरजेपुरतं वाचलं. पण त्यात काही दोन-पाच वेळा भारताचा संदर्भ येऊन गेला. इस्लामच्या इतिहासाचा, तत्वज्ञानाचा, राजकारण-समाजकारण-अर्थकारण या सगळ्याचा केंद्रबिंदू कायम इस्लामी जगातील तेव्हाचे महत्त्वाचे केंद्र राहिले आहे. मध्ययुगात त्या खिलाफतींच्या राजधान्या होत्या, प्रेषित पैगंबरांच्या काळात मक्का-मदिना होते. त्यामुळे भारताचे येणारे उल्लेख उत्सुकता वाढवणारे होते. तेव्हा हा विषय डोक्यात आला होता, 'तबरीच्या लिखाणातील भारत'. आणि जसं जसं वाचत गेलो, अतिशय इंटरेस्टिंग गोष्टी कळत गेल्या. त्याच्या चाळीस खंडात खूप वेळा भारताचा उल्लेख आहे. तो कोणत्या कोणत्या संदर्भात आहे, काय आहे असा सगळा आढावा या सिरीज विचार आहे. 

मी जे भाषांतर वाचून ही माहिती देतो आहे त्याने सुद्धा तबरीचं लिखाण भाषांतरीत करताना आलेल्या अडचणी मुद्दाम नोंदवून ठेवल्या आहेत. त्यात भाषांतरकार म्हणतो, तबरीला आधुनिक इतिहासाचे नियम लावता येणार नाही. तरी सुद्धा काळाच्या पुढे जाणारे इतिहास लेखनाचे नियम आणि शास्त्र तबरीच्या लिखाणात दिसते. पण अनेक ठिकाणी त्याने बोली कथा-गोष्टी वापरल्या आहेत. अनेक ठिकाणी वेगवेगळ्या लोकांनी गोळा करून ठेवलेल्या हदीसच्या गोष्टी वापरल्या आहेत. तबरी स्वतः हदीसचा संकलक होता. त्यामुळे त्याला हदीस गोळा करण्याची आणि वापरण्याची शास्त्रशुद्ध पद्धत ज्ञात होती. त्यांना 'इस्नाद' म्हणतात. 

('हदीस म्हणजे काय?' हा प्रश्न ज्यांना पडला आहे त्यांच्याशी मी ब्लॉग तयार केला आहे, त्याची ही लिंक https://mukulranbhor.blogspot.com/2018/03/blog-post_18.html - हा ब्लॉग वाचून हदीस साहित्य म्हणजे काय हे कळेल.)  

तबरीचे लिखाण वाचताना सहज मला असं वाटून गेलं की भारतात आपण पुराण कथांचा अभ्यास करतो त्याप्रमाणे तबरीचा अभ्यास करता येऊ शकेल का? 

बाकी काहीही असलं तरी अतिशय सविस्तरपणे तबरीने घटना नोंदवून ठेवल्या आहेत. इस्लामचा उदय झाल्यानंतरच्या पहिल्या दोनशे वर्षातच इतकं मोठं काम तयार झालं, हेच आश्चर्यकारक वाटत मला. 

बघू काय काय सापडतं?

(टीप - तबरीचे लिखाण झाले दहाव्या शतकात. अर्थात ते लिखाण गायब वगैरे नव्हतं. मधल्या काळात सर्व इस्लामी सत्तांना तबरी माहिती होता. त्याचं कुराणवरचं भाष्य लोकं अभ्यासात होते. त्याचबरोबर तबरीचा सुद्धा लोकं वाचत होते. तबरीचा इसवीवन ९१५ मध्ये मृत्यू झाला त्यानंतर थोड्याच अवधीमध्ये त्याने केलेल्या इतिहास लेकखनाचे पहिले भाषांतर झाले होते. पण इस्लामी इतिहासातले प्राचीन संदर्भ आणि त्याचे नेमके अर्थ यामध्ये आणि मतमतांतरे आहेत. भारतीयांनी तबरीच्या लिखाणावर स्वतंत्रपणे लिखाण केलेलं नाही. त्यामुळे हा विषय सर्वस्वी नवीन आहे. त्यामुळे माझ्या तबरीच्या आकलनात अनेक चुका किंवा अपूर्णता असू शकते. शक्यतो जास्तीत जास्त अचूक माहिती देण्याचा मी प्रयन्त केला आहे. 

तबरीच्या लिखाणात सुमारे चाळीस-पंचेचाळीस वेळा तरी भारताचा संदर्भ येतो. यातला केवळ भारताचा उल्लेख असलेला परिच्छेद सांगून त्याचा नेमका अर्थ लागणार नाही. त्यामुळे मी असा प्रयत्न करणार आहे की त्याच्या पुढची मागची गोष्टही सांगायची. )