शिर्क – इस्लामी परंपरेत ‘अनेकेश्वरवादी’ आणि ‘मूर्तिपूजक’ या दोन अर्थाने ‘शिर्क’ हा शब्द वापरला जातो. ‘शिर्क’ असणे हा इस्लामी परंपरेने गुन्हा मानला आहे. आता आपण ‘शिर्क’ असण्याचे निकष कोणते कोणते आहेत ते बघणार आहोत. ‘शिर्क’ या गुन्ह्याबद्दलच्या शिक्षा किंवा परिणाम आता बघणार नाही. इतर अनेक संकल्पनांप्रमाणे ‘शिर्क’ सुद्धा खूप विचारपूर्वक आणि सविस्तर विकसित केलेली आहे. सर्व मान्य पद्धतीप्रमाणे ‘शिर्क’चे चार महत्वाचे प्रकार पडतात. १. शिर्क-उल-इल्म, २. शिर्क-उल-तसर्रुफ, ३. शिर्क-उल-इबादत आणि शेवटचा आणि ४. शिर्क-उल-आदह. हे चारही प्रकार आपण सविस्तर पाहणार आहेत.
पहिला प्रकार आहे ‘शिर्क-उल-इलम’, याचा साधारणपणे अर्थ अल्लाहशिवाय ‘सत्य’ वेगळे आहे असे मानणे. यामध्ये मुख्यतः ‘गुपित गोष्टींचे’ ज्ञान असते आणि ते गुपित ज्ञान बाळगणे हा शिर्कचा प्रकार मानला गेला आहे. अल्लाहने त्याचा संदेश (म्हणजे कुराण) देवदूतांच्याबरोबर पाठवल्यानंतर सर्व गूढ सत्याचा उलगडा झाला असे मानले जाते. त्याच्याशिवाय अन्य ज्ञान असल्याचा दावा स्वतः प्रेषितांनीसुद्धा कधी केला नव्हता, असे परंपरा मानते. ‘गुप्त ज्ञान’ यामध्ये भविष्य सांगणारे, स्वप्नांचा अर्थ सांगणारे, खगोलशास्त्र सांगणारे, आणि अल्लाहची आपल्यावर कृपा आहे असे सांगणारे संत यांचा समावेश होतो. इस्लामी धर्मशास्त्र मानते कि सर्व ज्ञानाचा स्त्रोत अल्लाहकडे आहे. म्हणून असे जे गूढ ज्ञान आहे असा दावा करणारे ‘पापी’ मानले जातात. अल्लाह बरोबर दुसऱ्या कोणाकडे ज्ञान आहे असे मानणे म्हणजे अल्लाहच्या ज्ञानाला मर्यादा आहे असे मानणे असा अर्थ होतो. म्हणून ते पाप मानले आहे.
दुसरा प्रकार म्हणजे ‘शिर्क-उल-तसर्रुफ’. निवडा करण्याची शक्ती अल्लाहशिवाय दुसऱ्या कोणाकडे आहे असे मानणे, हा शिर्कचा प्रकार मानला गेला आहे. या प्रकारात साधारणपणे अल्लाह आणि मानव यांच्यात असणाऱ्या मध्यस्थांचा समावेश होतो. त्या मध्यास्थाकडे अल्लाहइतकीच क्षमता, दया, ताकद आहे असे मानून त्याची पूजा केली जाते. हे पाप आहे, असे मानले जाते. मध्यस्थ अल्लाहजवळ घेऊन जाण्याचा दावा करतो तो सुद्धा ‘शिर्क’ मानला गेला आहे. इस्लामी धर्मशास्त्राने ‘मध्यस्था’चे सुद्धा तीन प्रकार केले आहेत.
पहिला प्रकार – उदा. एखाद्या गुन्हेगराला राजासमोर उभे केले आहे. पण राजाचा वजीर मध्यस्थी करतो आणि राजाला शिक्षा माफ करण्याची विनंती करतो. वजिराचा शब्द आणि स्थान लक्षात घेऊन राजा शिक्षा माफ करतो. याचा अर्थ अल्लाहशिवाय शिक्षा देण्याचा किंवा माफ करण्याचा अधिकार दुसऱ्या कोणाला तरी आहे हे मान्य करणे. हा ‘शिर्क’चाच प्रकार मानला गेला आहे. याला अरबी ‘शफाअत-ए-वजाह’ असे म्हणतात. दुसरा प्रकार – उदा. राजाची राणी किंवा राजकन्या मध्यस्थी करतात आणि राजा त्यांच्यावरच्या प्रेमापोटी शिक्षा माफ करतो. हा प्रकार सुद्धा शिर्कमानला गेला आहे. अल्लाहशिवाय दुसरा कोणी दयावान आणि प्रेमळ आहे असे मानणे. या प्रकाराला अरबीमध्ये ‘शफाअत-ए-महाब्बह’ म्हणतात. शेवटचा आणि तिसरा प्रकार – उदा. राजा स्वतःच गुन्हेगाराला माफ करू इच्छितो, पण त्याच्या मनात कायद्याचा धाक आहे. त्यावेळी वजीर राजाची इच्छा लक्षात घेऊन मध्यस्थी करतो. त्याला ‘परवानगी घेऊन केलेली मध्यस्थी’ म्हणतात. बाकीच्या प्रकारांपेक्षा हि मध्यस्थी कायदेशीर मानली गेलेली आहे. एकूण काय अल्लाहशिवाय इतर कोणातही महानतेच गुण आहे असे मानणे हा गुन्हाच आहे.
‘शिर्क’ असण्याचा तिसरा निकष म्हणजे ‘शिर्क-उल-इबादह’. याचा शब्दशः अर्थ होतो ‘कृत्रिम’ रचनेसमोर दंडवत घालणे, त्याची पूजा करणे. यामध्ये प्रामुख्याने संतांच्या समाधीस्थळांचा समावेश होतो. अल्लाहशिवाय दुसऱ्या कोणाचीही पूजा करणे, त्याच्या उत्सवासाठी पैसे खर्च करणे, त्याच्यासाठी उपवास करणे, त्याच्या समाधीचे दर्शन करणे, त्याच्या दर्शनासाठी तीर्थयात्रेला जाणे, त्याच्यासमोर प्रार्थना करणे. कोणत्याही विशिष्ट दगडाचे चुंबन घेणे किंवा नाक घासणे या सगळ्याचा समावेश होतो. (हे सर्व हज यात्रेच्या वेळी केले जाणारे कर्म आहेत, पण अल्लाहशिवाय दुसऱ्या कोणासमोरही झुकणे हे अल्लाहला कमीपणा आणणारे असल्यामुळे पाप मानले आहे) ‘अल्लाह’ या शब्दाचा अर्थ बघताना आपण पहिले कि ईश्वर आणि अल्लाह यांच्यात फरक काय आहे तो. सेमेटिक परंपरेनुसार ईश्वर हा शब्द संत याला समानार्थी वापरता येऊ शकतो. पूर्वीच्या रानटी टोळ्यांना संस्कृती देण्यासाठी अल्लाहने किंवा ‘विशिष्ट देवा’ने पृथ्वीवर आपल्या देवदूतांच्या बरोबर ज्ञान पाठवले आणि प्रेषित तयार झाले. अशा प्रेषितांचे स्थान अल्लाहच्या बरोबर नसून त्याच्या खालचे आहे. आपण अज्ञानामुळे प्रेषितांना ईश्वर म्हणतो आणि त्यांचीच पूजा करतो हा इस्लामी परंपरेनुसार ‘शिर्क’चा एक प्रकार आहे.
‘शिर्क’चा शेवटचा निकष ‘शिर्क-उल-आदह’, त प्रकारात अंधश्रद्धा बाळगणे, चांगले वाईट भाग्य असते असे मानणे किंवा शुभ अशुभ दिवस असतात यावर विश्वास ठेवणे हे सर्व ‘शिर्क’ असण्याचे निकष मानले गेले आहेत. शिवाय जादू किंवा तत्रशक्तीवर विश्वास ठेवणे सुद्धा शिर्कचाच प्रकार मानला गेला आहे. पहिला प्रकार (शिर्क-उल-इलम) आणि हा शेवटचा प्रकार यामध्ये फरक आहे, तो अधोरेखित करून सांगणे गरजेचे आहे. पहिल्या प्रकारात ‘ज्ञान गूढ’ असते यावर विश्वास ठेवला आहे म्हणून ‘शिर्क’ मानले आहे. या प्रकारात गूढ ज्ञान असलेल्या व्यक्तींच्या संपर्कात राहिलो, त्यांचा सल्ला घेतला म्हणून शिर्क मानले जाते. फक्त अंधश्रद्धा म्हणजे काय, चांगले वाईट हे ठरवण्याच्या पद्धती आधुनिक नैतिक शास्त्रानुसार ठरत नसून कुराणने घालून दिलेल्या चौकटीत ठरतात, हे लक्षात ठेवणे गरजेचे आहे.
‘शिर्क’ ठरविण्याची या पद्धती खूप सविस्तरपणे विकसित केल्या आहेत हे लक्षात येईलच. ‘शिर्क’ हे इस्लामी परंपरेनी पाप ठरवले आहे. त्यासाठी अनेक शिक्षांची तरतूदी कुराण, हादीस आणि इतर धर्मशास्त्रांच्या ग्रंथात केलेल्या आहेत. त्या शिक्षांचे प्रकार आणि कोणत्या पापासाठी कोणती शिक्षा हे आता आपण बघणार नाही. आता केवळ ‘शिर्क’म्हणजे काय इतकेच आपण पहिले.
पहिला प्रकार आहे ‘शिर्क-उल-इलम’, याचा साधारणपणे अर्थ अल्लाहशिवाय ‘सत्य’ वेगळे आहे असे मानणे. यामध्ये मुख्यतः ‘गुपित गोष्टींचे’ ज्ञान असते आणि ते गुपित ज्ञान बाळगणे हा शिर्कचा प्रकार मानला गेला आहे. अल्लाहने त्याचा संदेश (म्हणजे कुराण) देवदूतांच्याबरोबर पाठवल्यानंतर सर्व गूढ सत्याचा उलगडा झाला असे मानले जाते. त्याच्याशिवाय अन्य ज्ञान असल्याचा दावा स्वतः प्रेषितांनीसुद्धा कधी केला नव्हता, असे परंपरा मानते. ‘गुप्त ज्ञान’ यामध्ये भविष्य सांगणारे, स्वप्नांचा अर्थ सांगणारे, खगोलशास्त्र सांगणारे, आणि अल्लाहची आपल्यावर कृपा आहे असे सांगणारे संत यांचा समावेश होतो. इस्लामी धर्मशास्त्र मानते कि सर्व ज्ञानाचा स्त्रोत अल्लाहकडे आहे. म्हणून असे जे गूढ ज्ञान आहे असा दावा करणारे ‘पापी’ मानले जातात. अल्लाह बरोबर दुसऱ्या कोणाकडे ज्ञान आहे असे मानणे म्हणजे अल्लाहच्या ज्ञानाला मर्यादा आहे असे मानणे असा अर्थ होतो. म्हणून ते पाप मानले आहे.
दुसरा प्रकार म्हणजे ‘शिर्क-उल-तसर्रुफ’. निवडा करण्याची शक्ती अल्लाहशिवाय दुसऱ्या कोणाकडे आहे असे मानणे, हा शिर्कचा प्रकार मानला गेला आहे. या प्रकारात साधारणपणे अल्लाह आणि मानव यांच्यात असणाऱ्या मध्यस्थांचा समावेश होतो. त्या मध्यास्थाकडे अल्लाहइतकीच क्षमता, दया, ताकद आहे असे मानून त्याची पूजा केली जाते. हे पाप आहे, असे मानले जाते. मध्यस्थ अल्लाहजवळ घेऊन जाण्याचा दावा करतो तो सुद्धा ‘शिर्क’ मानला गेला आहे. इस्लामी धर्मशास्त्राने ‘मध्यस्था’चे सुद्धा तीन प्रकार केले आहेत.
पहिला प्रकार – उदा. एखाद्या गुन्हेगराला राजासमोर उभे केले आहे. पण राजाचा वजीर मध्यस्थी करतो आणि राजाला शिक्षा माफ करण्याची विनंती करतो. वजिराचा शब्द आणि स्थान लक्षात घेऊन राजा शिक्षा माफ करतो. याचा अर्थ अल्लाहशिवाय शिक्षा देण्याचा किंवा माफ करण्याचा अधिकार दुसऱ्या कोणाला तरी आहे हे मान्य करणे. हा ‘शिर्क’चाच प्रकार मानला गेला आहे. याला अरबी ‘शफाअत-ए-वजाह’ असे म्हणतात. दुसरा प्रकार – उदा. राजाची राणी किंवा राजकन्या मध्यस्थी करतात आणि राजा त्यांच्यावरच्या प्रेमापोटी शिक्षा माफ करतो. हा प्रकार सुद्धा शिर्कमानला गेला आहे. अल्लाहशिवाय दुसरा कोणी दयावान आणि प्रेमळ आहे असे मानणे. या प्रकाराला अरबीमध्ये ‘शफाअत-ए-महाब्बह’ म्हणतात. शेवटचा आणि तिसरा प्रकार – उदा. राजा स्वतःच गुन्हेगाराला माफ करू इच्छितो, पण त्याच्या मनात कायद्याचा धाक आहे. त्यावेळी वजीर राजाची इच्छा लक्षात घेऊन मध्यस्थी करतो. त्याला ‘परवानगी घेऊन केलेली मध्यस्थी’ म्हणतात. बाकीच्या प्रकारांपेक्षा हि मध्यस्थी कायदेशीर मानली गेलेली आहे. एकूण काय अल्लाहशिवाय इतर कोणातही महानतेच गुण आहे असे मानणे हा गुन्हाच आहे.
‘शिर्क’ असण्याचा तिसरा निकष म्हणजे ‘शिर्क-उल-इबादह’. याचा शब्दशः अर्थ होतो ‘कृत्रिम’ रचनेसमोर दंडवत घालणे, त्याची पूजा करणे. यामध्ये प्रामुख्याने संतांच्या समाधीस्थळांचा समावेश होतो. अल्लाहशिवाय दुसऱ्या कोणाचीही पूजा करणे, त्याच्या उत्सवासाठी पैसे खर्च करणे, त्याच्यासाठी उपवास करणे, त्याच्या समाधीचे दर्शन करणे, त्याच्या दर्शनासाठी तीर्थयात्रेला जाणे, त्याच्यासमोर प्रार्थना करणे. कोणत्याही विशिष्ट दगडाचे चुंबन घेणे किंवा नाक घासणे या सगळ्याचा समावेश होतो. (हे सर्व हज यात्रेच्या वेळी केले जाणारे कर्म आहेत, पण अल्लाहशिवाय दुसऱ्या कोणासमोरही झुकणे हे अल्लाहला कमीपणा आणणारे असल्यामुळे पाप मानले आहे) ‘अल्लाह’ या शब्दाचा अर्थ बघताना आपण पहिले कि ईश्वर आणि अल्लाह यांच्यात फरक काय आहे तो. सेमेटिक परंपरेनुसार ईश्वर हा शब्द संत याला समानार्थी वापरता येऊ शकतो. पूर्वीच्या रानटी टोळ्यांना संस्कृती देण्यासाठी अल्लाहने किंवा ‘विशिष्ट देवा’ने पृथ्वीवर आपल्या देवदूतांच्या बरोबर ज्ञान पाठवले आणि प्रेषित तयार झाले. अशा प्रेषितांचे स्थान अल्लाहच्या बरोबर नसून त्याच्या खालचे आहे. आपण अज्ञानामुळे प्रेषितांना ईश्वर म्हणतो आणि त्यांचीच पूजा करतो हा इस्लामी परंपरेनुसार ‘शिर्क’चा एक प्रकार आहे.
‘शिर्क’चा शेवटचा निकष ‘शिर्क-उल-आदह’, त प्रकारात अंधश्रद्धा बाळगणे, चांगले वाईट भाग्य असते असे मानणे किंवा शुभ अशुभ दिवस असतात यावर विश्वास ठेवणे हे सर्व ‘शिर्क’ असण्याचे निकष मानले गेले आहेत. शिवाय जादू किंवा तत्रशक्तीवर विश्वास ठेवणे सुद्धा शिर्कचाच प्रकार मानला गेला आहे. पहिला प्रकार (शिर्क-उल-इलम) आणि हा शेवटचा प्रकार यामध्ये फरक आहे, तो अधोरेखित करून सांगणे गरजेचे आहे. पहिल्या प्रकारात ‘ज्ञान गूढ’ असते यावर विश्वास ठेवला आहे म्हणून ‘शिर्क’ मानले आहे. या प्रकारात गूढ ज्ञान असलेल्या व्यक्तींच्या संपर्कात राहिलो, त्यांचा सल्ला घेतला म्हणून शिर्क मानले जाते. फक्त अंधश्रद्धा म्हणजे काय, चांगले वाईट हे ठरवण्याच्या पद्धती आधुनिक नैतिक शास्त्रानुसार ठरत नसून कुराणने घालून दिलेल्या चौकटीत ठरतात, हे लक्षात ठेवणे गरजेचे आहे.
‘शिर्क’ ठरविण्याची या पद्धती खूप सविस्तरपणे विकसित केल्या आहेत हे लक्षात येईलच. ‘शिर्क’ हे इस्लामी परंपरेनी पाप ठरवले आहे. त्यासाठी अनेक शिक्षांची तरतूदी कुराण, हादीस आणि इतर धर्मशास्त्रांच्या ग्रंथात केलेल्या आहेत. त्या शिक्षांचे प्रकार आणि कोणत्या पापासाठी कोणती शिक्षा हे आता आपण बघणार नाही. आता केवळ ‘शिर्क’म्हणजे काय इतकेच आपण पहिले.
No comments:
Post a Comment